Trzustka: narząd, który budzi silne emocje. To warto o niej wiedzieć, by uniknąć problemów z tym gruczołem

Trzustka leży w górnej części jamy brzusznej, poprzecznie do osi długiej (pionu) ciała. Bez trzustki prawidłowa przemiana materii u człowieka jest niemożliwa. Ta niewielka fabryka chemiczna (zwykle ok. 20 cm długości i 5 szerokości) umożliwia trawienie białek, tłuszczów i węglowodanów, a także reguluje poziom cukru we krwi.

Dołącz do serwisu Zdrowie na Facebooku!

Za realizację tego zadania odpowiadają głównie specjalne komórki trzustki, zgrupowane w niewielkie skupiska, zwane wyspami Langerhansa. Łącznie jest ich około miliona. Są rozrzucone po całym narządzie i pracują bardzo intensywnie. Zarazem: stanowią tylko 2 proc. masy całego gruczołu.

Trzy typy

W obrębie wysp Langerhansa wyróżniono trzy typy komórek: Alfa, Beta i Delta. Pierwsze odpowiadają za produkcję hormonu glukagonu, a komórki Beta wytwarzają insulinę. Insulina i glukagon są niezwykle ważne w procesie przemiany materii, a także warunkują nasze ogólne zdrowie, gdyż pomagają utrzymać prawidłowy poziom glukozy we krwi. Glukagon kontroluje również przemianę cukrów, tłuszczów i białek. Cały proces reguluje somatostatyna, wytwarzana w komórkach Delta, która w razie potrzeby hamuje wydzielanie insuliny i glukagonu.

Jeszcze niedawno wierzono, że przeszczepienie wysp Langerhansa umożliwi pacjentom z cukrzycą typu 1 pełny powrót do zdrowia. Na razie lepsze efekty przynosi jednak przeszczep całego narządu, ale ceną za możliwość rezygnacji z zastrzyków z insuliny jest konieczność regularnego przyjmowania leków immunosupresyjnych (przeciw odrzuceniu narządu).

Trzustka i trawienie

Każdego dnia trzustka produkuje od 1,2 do 3 litrów soku trzustkowego, który zawiera płyn zasadowy oraz enzymy trawienne. Wśród nich trzeba wymienić trypsynę, jeden z enzymów trawiących białka, rybonukleazę i deoksyrybonukleazę, rozkładające kwasy nukleinowe (DNA i RNA, zawarte we wszystkich komórkach). Za trawienie tłuszczów odpowiada przede wszystkim lipaza trzustkowa, fosfolipazy A i B oraz esterazy. Cukry trawią enzymy glikotyczne (alfa-amylaza).

To wszystko dzieje się za sprawą narządu o wadze dorodnej brzoskwini!

Czytaj więcej na ten temat:

Trzustka - fabryka chemiczna

Niełatwo zauważyć na czas, że z trzustką dzieje się coś złego. Dowiedziono, że funkcje zewnątrzwydzielnicze są upośledzone dopiero wtedy, gdy narząd ma już uszkodzone ok. 90 proc. miąższu. Niektóre objawy związane z chorobami tego narządu są dyskretne, bądź bagatelizowane. Gdy już się ujawnią, choroba ma najczęściej przebieg ciężki, gwałtowny, zagrażający życiu. Nie mamy wpływu na wszystko, ale na parę rzeczy i owszem. Zatem...

Nie lekceważ

Pozornie niegroźny uraz brzucha może doprowadzić do ostrego zapalenia trzustki, będącego stanem zagrożenia życia. To częste, choćby przy ulicznych stłuczkach, że nawet poszkodowani, których brzuch jest twardy, napięty i boli, nie chcą jechać do szpitala i upierają się, że 'nic im nie jest'. Lekceważą także zimne poty i spadek ciśnienia, upierając się, że to 'tylko stres'. Być może tak jest, jednak przy urazie brzucha trzeba się pokazać lekarzowi. Nie tylko ze względu na zagrożenie dla trzustki, ale i wątroby, śledziony...

Zobacz: ból brzucha - o czym świadczy?

Zadbaj, to nietrudne

Do czynników wyraźnie zwiększających ryzyko rozwoju chorób trzustki należy nadmierne spożycie alkoholu. Szczególnie niebezpieczne są stany upojenia alkoholowego. Ponad 50% przypadków przewlekłego zapalenia trzustki i prawie 20 proc. ostrego jest nim spowodowane. Bardzo groźne jest też palenie papierosów i dieta ociekająca tłuszczem (więcej na temat żywienia przyjaznego trzustce na następnej stronie).

Problemy z trzustką bywają wywołane przez czynniki od nas niezależne: wirusy, bakterie, geny, mukowiscydozę. Sprzyjają im choroby autoimmunologiczne o wciąż nieznanej przyczynie. Zarazem są takie, które łatwiej diagnozować i leczyć (np. cukrzyca, hiperlipidemia) niż samą trzustkę. Kamica żółciowa jest współodpowiedzialna nawet za 80 proc. przypadków ostrego zapalenia trzustki. Jej rozpoznanie umożliwia zwykłe usg jamy brzusznej.

Rzuć wreszcie! - najciekawsze kampanie antynikotynowe

W przypadku osób zdrowych trzustka nie wymaga specjalnej diety, chociaż nie lubi, gdy nie dbasz o prawidłowe proporcje białek, tłuszczów i węglowodanów w diecie (więcej na ten temat), a zwłaszcza, gdy jest w niej nadmiar tłuszczów nasyconych.

Sprzymierzeńcy zdrowia

Za produkty przyjazne temu gruczołowi uchodzą te, które zawierają dużo błonnika (poznaj jego najlepsze źródła), witaminy C (np. cytrusy, jabłka, papryka, dzika róża, ziemniaki, porzeczki, zielone warzywa liściaste), a także nienasycone kwasy tłuszczowe (ryby, naturalne oleje roślinne).

Zobacz także przegląd olejów

Po ostrym zapaleniu trzustki dieta pacjenta ustalana jest indywidualnie, w zależności od jego stanu. Zasadniczo przez miesiąc obowiązuje specyficzny reżim dietetyczny, którego celem jest ograniczenie wysiłku narządu. Posiłki nie mogą być obfite, smażone, pieczone, tłuste (dotyczy to nawet tłustych ryb).

Trzeba unikać cebuli, kapusty, warzyw strączkowych, ale także wszelkich dobrych źródeł  błonnika, czyli substancji wskazanej, gdy narząd jest zdrowy.

Do picia rozcieńczone soki owocowe i warzywne, słaba herbata. Potem, stopniowo, pacjent wraca do 'normalnej' diety, nadal jednak musi być ona zdrowa. Wszystkie osoby z chorobami trzustki obowiązuje bezwzględny zakaz spożycia alkoholu.

Problem przewlekły

W przewlekłym zapaleniu trzustki zalecana jest dieta niskotłuszczowa (ograniczenie spożycia tłuszczu do około 50 g/d), bogata w węglowodany i białko. Zarazem: konsekwencje choroby zapalnej trzustki to niejednokrotnie cukrzyca, więc obowiązuje wówczas dieta dla diabetyka (więcej na ten temat).

Menu powinno być wysokokaloryczne (najczęściej 2500 - 3000 kcal), gdyż pacjenci najczęściej są wychudzeni i wyniszczeni. Posiłki powinny być regularne (najlepiej 5-6 na dobę) o jednakowej kaloryczności. Jeśli występuje zespół złego wchłaniania, niezbędna jest także suplementacja witamin.

Wszystko to razem jest na tyle skomplikowane, że pacjent powinien zostać zaopatrzony nie tylko w szczegółowe informacje, ale także gotowe jadłospisy.

Ból w nadbrzuszu, czyli powyżej pępka, promieniujący do pleców lub obejmujący część żeber (często po lewej stronie) może wskazywać na zmiany nowotworowe. Także nawracające wymioty i silne wzdęcia, szczególnie po zjedzeniu obfitego posiłku, mogą sygnalizować takie problemy. Nie ma na co czekać: trzeba odwiedzić lekarza, a ten, w razie potrzeby, odeśle cię do gastrologa. Wprawdzie najczęściej lekarz rozpoznaje nie raka, a przewlekłe zapalenie trzustki, ale i ono wymaga leczenia.

Choroba trzustki: nietypowe sygnały

Wśród charakterystycznych objawów zmian nowotworowych trzustki wymienia się utratę apetytu i spadek masy ciała, a także żółtaczkę i cukrzycę. Czasem pojawia się też tzw. wędrujące zapalenie żył (nawracające bóle, obrzęki i zaczerwienienie w obrębie żył, zwykle kończyn dolnych), problem rzadko kojarzony z tą chorobą.

Przewlekłemu zapaleniu trzustki także towarzyszy utrata kilogramów i brak apetytu, ale także uporczywe cuchnące biegunki tłuszczowe. Ból w lewym podżebrzu jest zazwyczaj tępy, może mu towarzyszyć cukrzyca i stany podgorączkowe.

Czytaj: wygląd stolca - o czym świadczy

Niebezpiecznym schorzeniem trzustki jest ostre zapalenie, które zawsze wymaga leczenia szpitalnego. Jego objawy to silne, promieniujące bóle brzucha pod pępkiem, nudności, wymioty, zatrzymanie stolca, gorączka powyżej 39 st. C., wzrost poziomu cukru we krwi. Poza przedawkowaniem alkoholu, urazem brzucha i kamicą żółciową może do niego doprowadzić zatrucie toksynami. Bywa też powikłaniem zabiegu chirurgicznego w obrębie jamy brzusznej.

Niby nic takiego

Bywa, że jedynym objawem bardzo poważnych problemów z trzustką są nawracające bóle brzucha, wzdęcia po jedzeniu. Coś, co zdarza się każdemu i wcale nie oznacza kłopotów ze zdrowiem. Czasem trudno samodzielnie stwierdzić, że to choroba, a nie banalna dolegliwość. Wówczas najlepiej skonsultować się z lekarzem i zrobić badania profilaktyczne.

Czytaj także:

Błaha dolegliwość czy objaw poważnej choroby?

Kłopotliwe gazy jelitowe - miernik zdrowia

Nawet jeśli nie masz żadnych dolegliwości, nie można mieć 100 proc. pewności, że z trzustką jest wszystko w porządku. Dobrym zwyczajem jest przy każdym badaniu krwi kontrolowanie poziomu enzymu amylazy we krwi (AMI). To zwykle ona pierwsza odstaje od normy, gdy gruczoł zaczyna mieć problemy. Nawet jeśli lekarz odmawia badania, prywatne cię nie zrujnuje (koszt to ok. 10-15 zł). Norma dla amylazy (wartości orientacyjne, referencyjne) : 25 - 125 U/l, dla osób powyżej 70 roku życia 20 - 160 U/l. Amylazę można też skontrolować w moczu (wartości referencyjne: < 650 U/l).

Po prostu morfologia

Dobrze również badać krew na obecność podwyższonego poziomu leukocytów (tzw. leukocytoza). Robi się to w ramach zwykłej morfologii. Leukocytoza może być spowodowana przez inne problemy zdrowotne, ale wówczas także wymaga wyjaśnienia.

Diagnostyka trzustki: cenne usg?

Wiele problemów z trzustką wykrywa się też podczas badania usg jamy brzusznej. Jeśli lekarz ci zaleci jego wykonanie z jakiegokolwiek powodu, nie zwlekaj. USG nie boli, zasadniczo nie wymaga specjalnych przygotowań, a może uratować życie, zwłaszcza, gdy wykonuje je doświadczony specjalista.

Zarazem z usg trzustki jest pewien problem. Niejednokrotnie narząd jest na nim niewidoczny, bo zasłaniają go gazy. Stąd zalecenie, by przed usg być na czczo ok. 6 godzin i już dobę przed zastosować preparaty wspomagające pozbycie się gazów z jelit (bez recepty, o właściwy zapytaj lekarza, który zleca badanie lub farmaceutę).

Bywa, że nawet staranne przygotowanie nie pomaga. Dlatego w przypadku uzasadnionego podejrzenia zmian w trzustce, nieraz wskazane jest badanie tomograficzne, ultrasonografia endoskopowa i oznaczanie markera CA19-9, a w przypadku objawów sugerujących guzy NET inne specjalistyczne badania obrazowe i laboratoryjne.

Jeśli jesteś w grupie ryzyka raka i innych chorób trzustki, zwróć uwagę diagnoście na ten problem i poproś o realną, pogłębioną ocenę gruczołu. To standard, ale nie zaszkodzi o nim przypomnieć.

Czytaj:

Wszystko o guzach NET

Więcej o tomografii komputerowej

Enzymy trzustkowe

Rak trzustki to nowotwór, który wyjątkowo przeraża. Nic dziwnego, skoro ponad 96 proc. chorych umiera w ciągu pół roku od postawienia diagnozy. Przeżywalność do pięciu lat to 2-4 proc. Co roku w Polsce na raka trzustki zapada ok. 4000 osób.

Czytaj: Rak trzustki może być wkrótce drugą najczęstszą przyczyną zgonów z przyczyn onkologicznych, po zaraz raku płuc

Czytaj także o guzach NET: trudnych do wykrycia zabójcach

Zarazem: jeśli masz mniej niż 75 lat i nie jesteś obciążony genetycznie rakiem trzustki, ryzyko, że na niego zachorujesz, jest poniżej jednego procenta. Gdy choroba występuje w najbliższej rodzinie i stwierdza się mutację w genie p16, prawdopodobieństwo wzrasta do 17 proc.

Z pewnością osoby obciążone genetycznie powinny być pod opieką lekarza onkologa, regularnie wykonywać badania kontrolne, przestrzegać zasad profilaktyki. Ocaleni to w większości pacjenci świadomi, którzy nie trafili do lekarza dopiero w stadium terminalnym.

Czy warto robić badania genetyczne, skoro aktualnie nie zwiększają one możliwości uniknięcia choroby, a w tej rokowania są złe? Nie ma nawet schematu diagnostycznego w prewencji. To skutek braku wyników badań na dużych grupach pacjentów.

Specjaliści zakładają, że z czasem lepsze poznanie podłoża genetycznego raka trzustki, podobnie jak w przypadku innych nowotworów, umożliwi wreszcie efektywną chemoprewencję oraz chemioterapię.

Raczej ratunek prędzej przyjdzie ze strony genetyki, niż np. transplantologii. Wprawdzie przeszczepy trzustki już się udają (także w Polsce), jednak wciąż są jedynie sposobem leczenia niestabilnej cukrzycy typu pierwszego. Choroby nowotworowe, ciężkie infekcje, choroby płuc, żółtaczka, otyłość, udar (także w wywiadzie) i choroby układu krążenia to obecnie główne przeciwwskazania do przeszczepienia gruczołu.

Zatem to metoda dla osób, których trzustka nie wytwarza insuliny, a poza tym są niemal zupełnie zdrowe. Takich pacjentów nie jest wielu.

Więcej na ten temat: CZYTAJ

Wszystko o raku trzustki

Bez substancji produkowanych przez trzustkę, zwłaszcza insuliny odpowiedzialnej za gospodarkę glukozą i w efekcie odżywianie wszystkich komórek, żyć się nie da. Niemożliwe jest także funkcjonowanie, nawet krótko, bez enzymów trawiennych. A jednak czasem trzustkę usuwa się. Jak to możliwe?

Kluczowe uzupełnianie

Po resekcji trzustki (czasem całkowitej) kluczowe jest uzupełnienie tego, co wydzielał narząd. Insulina przyjmowana jest w postaci zastrzyków podskórnych (analogicznie jak w cukrzycy), a enzymy w postaci doustnych preparatów.

Zabieg jest jednak ostatecznością i wykonuje się go bardzo rzadko. Naturalny regulator, jakim jest trzustka, jest realnie nie do zastąpienia. Samo usunięcie jest obciążone ryzykiem szeregu powikłań. Dochodzi do nich także już po resekcji.

Kiedy usuwa się trzustkę?

Jeśli narząd jest całkowicie zniszczony, np. w wyniku urazu, zaatakowany przez raka i ryzyko przerzutów jest bardzo wysokie lub lekarze chcą ulżyć cierpieniu chorego.