Wed³ug organizacji Pancreatic Cancer Action Network (PanCan) i Amerykañskiego Towarzystwa Onkologicznego (ACS) ju¿ w przysz³ym roku rak trzustki mo¿e byæ drug± najczêstsz± przyczyn± ¶mierci z powodu nowotworu, tu¿ po raku p³uca (wiêcej na ten temat). Jak ocenia organizacja United European Gastroenterology, która opublikowa³a obszerny raport epidemiologiczny o raku trzustki w Europie, za kilkana¶cie lat mo¿e byæ jeszcze gorzej i ten nowotwór zajmie pierwsze miejsce(1).
Fatalne rokowania, ale...
Przyczyn± takiej sytuacji nie jest drastyczny wzrost zachorowañ na raka trzustki czy gorsze rokowania. Od lat 90. ubieg³ego wieku w³a¶ciwie sytuacja jest stabilna, a nawet nieznacznie siê poprawia. Rzecz w tym, ¿e zdecydowanie poprawia siê skuteczno¶æ leczenia wielu chorób nowotworowych, tak¿e czêstych, wykrywanych w pó¼nym stadium itd. W przypadku raka trzustki pojawiaj± siê nowe leki, odkrywane s± kolejne przyczyny, ale skuteczno¶æ leczenia wci±¿ jest bardzo niska. Rok od rozpoznania prze¿ywa zaledwie co pi±ty chory. Prze¿ywalno¶æ piêcioletnia dotyczy kilku procent.(2) Na raka trzustki zmar³o wiele gwiazd, nieraz w m³odym wieku, w tym Anna Przybylska, Patrick Swayze czy Steve Jobs. To zapewne przyczyni³o siê po czê¶ci do szczególnego zainteresowania tym nowotworem.
Na ¶wiecie nowotwory trzustki rozpoznaje siê rocznie u ponad 200 000 osób. Nieco wiêcej zachorowañ wystêpuje u mê¿czyzn (52 proc.). To nieprawda, ¿e choroba atakuje przede wszystkim bardzo m³odych ludzi. Najczê¶ciej pojawia siê w 7. i 8. dekadzie ¿ycia, a ponad 80 proc. zachorowañ dotyczy osób po 55. roku ¿ycia. W Polsce co roku ponad trzy tysi±ce osób otrzymuje diagnozê: rak trzustki (chocia¿ wed³ug danych szacunkowych zapada na niego nawet siedem tysiêcy(3)). Ponad cztery tysi±ce umiera.
Wed³ug badañ United European Gastroenterology Polska nie jest w czo³ówce ani zachorowañ, ani zgonów - wrêcz przeciwnie zajmujemy 18. miejsce. Marne to jednak pocieszenie, bo ró¿nice miêdzy poszczególnymi krajami s± niewielkie i wszêdzie wyniki s± dramatyczne. Je¶li jednak diagnozujemy siê na czas i odpowiednio, a tak¿e trafimy w dobre rêce (s± takie w naszym kraju), jak±¶ szansê mamy. Dowodzi tego choæby w ksi±¿ce "Rak trzustki. Czyli jak wygraæ z cichym zabójc±", bêd±cej rozmow± z wybitnym specjalist± prof. Paw³em Lampe(4), Magdalena ¯akowska.
¦mieræ s³awnych ludzi z powodu tego nowotworu nie napawa optymizmem. Tymczasem z³e prognozy odbieraj± chorym nadziejê i powoduj±, ¿e nie podejmuj± oni tak zdeterminowanej walki, jak w przypadku innych chorób nowotworowych. A mamy coraz wiêksze mo¿liwo¶ci leczenia raka trzustki, dlatego pacjenci powinni wiêcej ¿±daæ od lekarzy, od siebie, od bliskich i systemu opieki medycznej
- mówi³ na konferencji po¶wiêconej rakowi trzustki prof. Lucjan Wyrwicz, kierownik Kliniki Onkologii i Radioterapii Centrum Onkologii-Instytutu im. Marii Sk³odowskiej-Curie w Warszawie.
Im wiêcej o wiemy o raku trzustki, tym ³atwiej go unikn±æ, a w razie zachorowania - rozpoznaæ i pokonaæ. W leczeniu kluczowy jest czas, bo choroba d³ugo przebiega bezobjawowo, a a gdy te¿ ju¿ wyst±pi±, pozostaje go bardzo niewiele.
Rak trzustki - czynniki ryzyka
Ryzyko zachorowania na raka trzustki niew±tpliwie ro¶nie z wiekiem, ale starzenie siê jest procesem nieuchronnym i tego zmieniæ nie mo¿na. S± jednak takie czynniki, niew±tpliwie wa¿niejsze, na które mamy wp³yw.
Jednym z najlepiej poznanych i udokumentowanych w badaniach epidemiologicznych i eksperymentalnych czynników ryzyka raka trzustki jest palenie papierosów. Wed³ug Krajowego Rejestru Nowotworów zwiêksza co najmniej dwukrotnie prawdopodobieñstwo rozwoju raka trzustki. Ro¶nie ono zarówno z liczb± wypalanych papierosów, jak i okresem palenia. Ryzyko to zmniejsza siê dopiero po 10-15 latach od zaprzestania palenia. Szacuje siê, ¿e oko³o 20-30 proc. przypadków raka trzustki jest zwi±zane z paleniem.
Wiêkszo¶æ badañ nie wykaza³a, by alkohol szczególnie sprzyja³ powstaniu raka trzustki. Jest jedno ale: zwiêkszone spo¿ycie alkoholu sprzyja rozwojowi cukrzycy, przewlek³ego zapalenia trzustki i marsko¶ci w±troby. Tymczasem to ustalone czynnikami ryzyka raka trzustki.
Wiele badañ wskazuje, ¿e dieta bogata w t³uszcz zwierzêcy oraz czerwone, przetworzone miêso, a uboga w warzywa i kwas foliowy, sprzyja powstaniu raka trzustki. Nale¿y jednak podkre¶liæ, ¿e wp³yw diety na rozwój raka trzustki nie zosta³ do koñca poznany i nie mo¿na ustaliæ ostatecznych zaleceñ dietetycznych.
Oty³o¶æ, szczególnie brzuszna, jest niezale¿nym czynnikiem ryzyka raka trzustki. S±dzi siê, ¿e jest to wywo³ane zmianami hormonalnymi, zw³aszcza oporno¶ci± tkanek na insulinê (hormon produkowany przez trzustkê). Badania amerykañskie wskazuj±, ¿e ok. osiem procent przypadków raka trzustki wynika z oty³o¶ci. Naukowcy podejrzewaj±, ¿e w nieprzebadanych populacjach w tym kierunku mo¿e byæ podobnie.
Rak trzustki a geny
A¿ co 10. przypadek raka trzustki jest zwi±zany ze stwierdzon± predyspozycj± genetyczn± do tego nowotworu. Najczê¶ciej spotyka siê pacjentów z rodzinnym wystêpowaniem raka trzustki, które jest rozpoznawane, gdy w¶ród cz³onków jednej rodziny na raka trzustki zachorowa³o dwóch lub wiêcej krewnych pierwszego stopnia (czyli rodzice, dzieci, rodzeñstwo).
Ryzyko raka trzustki w takiej sytuacji wzrasta wraz z liczb± krewnych dotkniêtych rakiem trzustki nawet 32-krotnie, je¶li chorowa³o trzech lub wiêcej cz³onków rodziny i gdy zachorowania dotyczy³y osób przed 50. rokiem ¿ycia.
Równie¿ krewni pierwszego stopnia chorych na sporadycznego (tj. bez uchwytnej przyczyny genetycznej) raka trzustki maj± umiarkowanie podwy¿szone ryzyko w porównaniu z ogóln± populacj±.
Zwiêkszone ryzyko raka trzustki wystêpuje równie¿ w niektórych zespo³ach genetycznych, zwykle zwi±zanych z zachorowaniami tak¿e na inne nowotwory. Przyk³adowo:
- zespó³ rodzinnego wystêpowania znamion atypowych i czerniaka - wzrost ryzyka do 17 proc.
- dziedziczny rak piersi i jajnika BRCA1 i BRCA2 - ró¿ny i nie do koñca okre¶lony
- zespó³ Peutz-Jeghersa - 36 proc.
- mukowiscydoza 5 proc.
- dziedziczne zapalenie trzustki 30-40 proc.
- dziedziczny rak jelita grubego niezwi±zany z polipowato¶ci± - do 5 proc.
Objawy raka trzustki
Organizm zwykle pó¼no sygnalizuje, ¿e choroba nowotworowa zaatakowa³a trzustkê. Nietrudno objawy zlekcewa¿yæ, bo towarzysz± wielu problemom ze zdrowiem, tak¿e b³ahym i przej¶ciowym.
- Wielu pacjentów wspomina ból brzucha, który zbagatelizowali. W raku trzustki najczê¶ciej jest zlokalizowany w nadbrzuszu, do¶æ czêsto promieniuje do krêgos³upa. Jego nasilenie jest bardzo ró¿ne, bywa ci±g³y lub napadowy. Czasem zmniejsza siê w pozycji tzw. embrionalnej (na boku z podkurczonymi nogami). Czasem towarzyszy mu biegunka, wymioty, wzmo¿one wzdêcia i odbijania.
- Do¶æ czêsto pojawia siê ¿ó³taczka (¿ó³te zabarwienie skóry, b³on ¶luzowych i oczu), wywo³ana nadmiernym stê¿eniem bilirubiny w surowicy krwi. Czasem mo¿e jej towarzyszyæ odbarwienie stolca i ¶ciemnienie moczu oraz swêdzenie skóry.
- Pacjenci z rakiem trzustki czêsto maj± cukrzycê lub tzw. upo¶ledzon± tolerancjê glukozy. Zdarza siê, ¿e ¶wie¿o wykryta cukrzyca okazuje siê byæ pierwszym objawem raka trzustki.
- Typowym objawem choroby nowotworowej jest postêpuj±ce chudniêcie (po czê¶ci mo¿e byæ wywo³ane zaburzeniami trawienia i cukrzyc±) oraz brakiem apetytu.
- Rak trzustki wytwarza zwi±zki, które sprzyjaj± tworzeniu siê skrzeplin w uk³adzie ¿ylnym i tym samym jest znan± (ale nie jedyn±) przyczyn± zakrzepicy ¿y³ uk³adu g³êbokiego, zatorowo¶ci p³ucnej oraz powierzchownego wêdruj±cego zakrzepowego zapalenia ¿y³.
Uwaga! Czê¶æ pacjentów choruje na tzw. guzy NET (neuroendokrynne). To rzadkie nowotwory, daj±ce nietypowe objawy, w zwi±zku z wydzielanymi przez guza hormonami. Wówczas przebieg choroby jest nietypowy, a objawy mog± dotyczyæ np. uk³adu oddechowego, skóry, a nawet wskazywaæ na chorobê psychiczn±.
Zdecydowanie wiêcej o rozpoznawaniu i leczeniu guzów NET.
Jak rozpoznaæ raka trzustki
Nie ma prostego, taniego i bezpiecznego badania wykrywaj±cego wczesne postaci raka trzustki. Nieprzydatne okaza³o siê choæby oznaczanie markera Ca 19-9, substancji, której stê¿enie mo¿e w tym nowotworze wzrastaæ. Wynik prawid³owy mo¿e wprowadziæ w b³±d, ¿e nie ma problemu. Wynik nieprawid³owy zdarza siê te¿ w innych schorzeniach, tak¿e ³agodnych, a pacjent jest nara¿ony na niepotrzebny stres.To szalenie niebezpieczne(5).
Nie ma równie¿ ustalonego sposobu prewencji w¶ród osób szczególnie zagro¿onych rozwojem raka. Najczê¶ciej proponuje siê udzia³ w badaniach klinicznych maj±cych na celu wy³onienie najlepszego sposobu nadzoru. Obecnie w tego typu eksperymentalnych programach zwykle stosuje siê okresowe badania endosonograficzne (EUS), bêd±ce nowoczesnym narzêdziem diagnostycznym, ³±cz±cym ultrasonografiê i endoskopiê. Badania genetyczne wykonywane s± po ocenie indywidualnych wskazañ przez zespó³ specjalistów, w tym lekarza genetyka.
Czasem raka trzustki mo¿na wykryæ podczas usg jamy brzusznej, ale nie jest to zbyt czu³e, ani precyzyjne badanie akurat trzustki. Czêsto w ogóle jej nie widaæ, np. z powodu oty³o¶ci czy nagromadzonych gazów jelitowych.
Podstawowym badaniem, s³u¿±cym zarówno do postawienia rozpoznania, jak i oceny stopnia zaawansowania choroby, w tym ustalenia mo¿liwo¶ci leczenia chirurgicznego, jest tomografia komputerowa z kontrastem.
Ciê¿ko chorzy pacjenci padaj± ofiarami oszustów, którzy oferuj± im "cudowne ¶rodki na raka". Takiego wci±¿ nie ma:
Leczenie
Najwiêksze szanse na ratunek maj± pacjenci, u których mo¿liwa jest ca³kowita resekcja (usuniêcie) guza. Niestety, z powodu sk±poobjawowego przebiegu choroby zwykle chorobê wykrywa siê w pó¼nym stadium, gdy guz nie nadaje siê ju¿ do resekcji. G³ówn± przyczyn± nieoperacyjno¶ci nowotworu jest naciekanie du¿ych naczyñ lub obecno¶æ odleg³ych przerzutów.
Operacje trzustki s± powa¿nymi zabiegami, obarczonymi istotnym odsetkiem powik³añ (najczê¶ciej wynikaj±cych z nieszczelno¶ci i wycieku z ró¿nych zespoleñ, zaka¿eñ lub krwawienia), ³±cznie z mo¿liwo¶ci± zgonu.
Chirurgiczne wyciêcie nowotworu trzustki nie jest równoznaczne z jego wyleczeniem, gdy¿ komórki nowotworowe mog± pozostaæ w organizmie i doprowadziæ do nawrotu choroby, zarówno w miejscu pierwotnej lokalizacji guza, jak i w odleg³ych narz±dach (przerzuty). Wznowa raka po operacji zdarza siê stosunkowo czêsto, dlatego w celu zwiêkszenia szans na wyleczenie coraz czê¶ciej stosuje siê tzw. leczenie uzupe³niaj±ce (sam± chemioterapiê albo skojarzon± z radioterapi±).
Wiêkszo¶æ badañ wskazuje na korzystny wp³yw terapii adjuwantowej (nowoczesna chemioterapia, czasem ³±czona z hormonoterapi± i radioterapi±), zwykle z zastosowaniem takich leków, jak gemcytabina lub 5-fluorouracyl. Leczenie jest jednak bezpieczne tylko u pacjentów, u których nie dosz³o do powik³añ pooperacyjnych (np. zaka¿enia).
W leczeniu niektórych typów guzów NET trzustki, nieoperacyjnych lub z przerzutami, skuteczna okaza³a siê terapia celowana lekami biologicznymi (sunitnib lub ewerolimus).
Przypisy:
- "Pancreatic Cancer Across Europe", United European Gastroenterology, 15.11.2018
- Dane epidemiologiczne za Krajowym Rejestrem Nowotworów. Na oficjalnej stronie znajdziesz nie tylko dane statystyczne o nowotworach w Polsce i na ¶wiecie, ale tak¿e szczegó³owe informacje o poszczególnych chorobach, zalecenia profilaktyczne, diagnostyczne i lecznicze. Wszystkie dane i analizy s± oparte wy³±cznie o sprawdzone, wiarygodne badania, niestety czêsto sprzed kilku lat (to wieloletni program badawczy). Nadzór merytoryczny nad projektem objê³a Rada Naukowa w sk³adzie: prof. dr hab. med. Witold Zatoñski (Przewodnicz±cy Rady), prof. dr hab. med. Anna Nasierowska-Guttmejer, prof. dr hab. med. Jadwiga Rachtan, Marcin Kêdzierski (dyrektor CSIOZ), prof. dr hab. med.Jan Kornafel, prof. dr hab. med. Jerzy Kowalczyk, prof. dr hab. med. Jan Walewski.
- Szacunki za portalem onkologicznym www.zwrotnikraka.pl
- Prof. dr hab. n. med. Paw³em Lampe, wybitny polski chirurg, specjalista w zakresie chirurgii przewodu pokarmowego, szef Centrum Leczenia Chorób Trzustki, przy Uniwersyteckim Centrum Klinicznym w Katowicach. Magdalena ¯akowska zabiega³a o rozmowê w³a¶nie z nim nie tylko dlatego, ¿e uratowa³ wielu pacjentów z rakiem trzustki, ale tak¿e blisk± jej osobê.
- Za: Krajowy Rejestr Nowotworów, "Trzustka", data dostêpu: 20.11.19
