Cukrzyca: wszystko, co warto o niej wiedzieć

Wbrew powszechnemu przekonaniu cukrzyca insulinozależna nie jest chorobą o podłożu genetycznym. Nie znamy do końca przyczyn jej powstawania. Ponieważ niejednokrotnie ujawnia się podczas infekcji wirusowych (grypy, świnki, różyczki), spore znaczenie ma z pewnością czynnik zapalny.

Bezpośrednią przyczyną choroby jest uszkodzenie trzustki, a dokładniej jej komórek beta, odpowiedzialnych za produkcję insuliny (więcej o tym hormonie na stronie 6). W związku z brakiem tego ważnego hormonu, chorzy muszą go przyjmować w formie zastrzyków do końca życia.

Około 10% chorych na cukrzycę cierpi na typ 1. W niektórych populacjach jest ich proporcjonalnie jeszcze mniej w związku z epidemią cukrzycy typu 2.

Cukrzyca typu 1: dramatyczny początek

Na cukrzycę typu 1 zapadają ludzie młodzi, do 40. roku życia, niejednokrotnie już dzieci. Najczęściej choroba atakuje między 18., a 30. rokiem życia. Początek choroby jest nagły, zwykle o dramatycznym przebiegu: chory szybko traci na wadze, chociaż ma dobry apetyt, ma bardzo wzmożone pragnienie, które zmusza do wypijania przynajmniej 3 litrów płynów, niezależnie od warunków atmosferycznych, odczuwa ciągłe zmęczenie, wreszcie senność nie do opanowania. Niejednokrotnie wymaga hospitalizacji, podczas której nie tylko konieczne jest ustabilizowanie parametrów (pacjenci nieraz trafiają do lekarza dopiero w stanie kwasicy ketonowej), ale także przygotowanie do dalszego życia z cukrzycą.

Ruch zakazany?

O ile powszechna jest świadomość pozytywnego wpływu aktywności fizycznej na pacjentów z cukrzycą typu 2, o tyle w cukrzycy typu 1 pokutuje pogląd, że wysiłek może być wręcz zabójczy. Tymczasem tak nie jest. Poznaj historie pacjentów i opinie lekarzy:

Chociaż cukrzyca tego typu występuje rodzinnie, trzeba się "postarać", żeby wystąpiły objawy. Najważniejszym czynnikiem, który prowadzi do insulinooporności tkanek, a w efekcie cukrzycę, jest otyłość. Prawdopodobieństwo wystąpienia choroby przy otyłości rośnie o 80%. Chorobie sprzyja niezdrowa dieta, obfitująca w tłuszcze zwierzęce i proste węglowodany oraz siedzący tryb życia.

Cukrzyca - szkoda życia

Cukrzyca skraca życie średnio o 10 lat, a także prowadzi do groźnych powikłań: utraty wzroku, niewydolności nerek, choroby niedokrwiennej serca czy udaru mózgu.

Choroba typu 2 najczęściej nie wymaga zastrzyków z insuliną (poza postacią ciężką, bardzo zaawansowaną, gdy wyczerpują się zapasy insuliny z powodu złej odpowiedzi tkanek). U większości chorych wystarcza zmiana diety i/lub przyjmowanie leków doustnych (szczegółowe informacje o leczeniu na stronie 8).

Cukrzyca: brak objawów, ale...

Istotne jest jednak wdrożenie leczenia na czas. Tymczasem wielu chorych trafia zbyt późno do diabetologa, lekceważąc symptomy choroby (podobne do tych w cukrzycy typu 1, ale wyraźnie słabsze) lub ich nie obserwując.

Cukrzyca insulinoniezależna (inna nazwa cukrzycy typu 2) może latami przebiegać bezobjawowo, ale w formie ukrytej także niszczy organizm. Gdy się ujawnia, niejednokrotnie spustoszenia są już nieodwracalne. Stąd zalecenia lekarzy, by przy kontrolować poziom cukru we krwi przynajmniej raz na 3 lata, a gdy jesteś w grupie ryzyka: co roku lub częściej, jeśli są wskazania.

Domowe testy

Dobrym zwyczajem jest sprawdzić cukier zawsze, gdy wykonujesz morfologię lub inne badanie krwi, ale także wtedy, gdy masz okazję zrobić u kogoś test domowy. To zdarza się coraz częściej, bo w Polsce jest wielu diabetyków i mają własne urządzenia.

Uwaga! W przypadku cukrzycy typu 2 nie można traktować jako badania przesiewowego analizy moczu. Rzadko to badanie wystarcza do potwierdzenia, bądź wykluczenia choroby. W przypadku cukrzycy typu 2 prawie nigdy. By cukier był wydalany wraz z moczem, zwykle choroba musi być już bardzo zaawansowana. Kontrola cukru we krwi to zwykle wystarczający, podstawowy sposób wykrycia cukrzycy.

Czytaj:

Proste badania, które ratują nam życie

W wyniku zmian hormonalnych u wszystkich kobiet w ciąży pojawia się fizjologiczna, obniżona odpowiedź tkanek na insulinę, która najczęściej nie ma znaczenia dla zdrowia. U kilku procent jednak zmiany są tak nasilone, że rozwija się cukrzyca, której mechanizm rozwoju przypomina tę typu 2.

Ważny test

Choroba rozwija się najczęściej w trzecim trymestrze, dlatego aby zapobiegać jej skutkom wszystkim ciężarnym między 24. a 28. tygodniem ciąży zlecany jest tzw. test obciążenia glukozą. W przypadku kobiet z grupy ryzyka badanie przeprowadzane jest wcześniej. Także wtedy, gdy wynik "zwykłego" badania cukru we krwi na czczo jest nieprawidłowy (szerzej o badaniach na następnej stronie).

Cukrzyca ciężarnych - grupy podwyższonego ryzyka

Na wystąpienie cukrzycy ciężarnych szczególnie narażone są kobiety, które:

- w najbliższej rodzinie (rodzice, rodzeństwo) mają osoby z cukrzycą,

- mają nadwagę, otyłość,

- skończyły 35 lat i więcej,

- cierpią na nadciśnienie tętnicze,

- urodziły dziecko o wadze 4 kilogramy i więcej lub z wadą rozwojową,

- mają już kilkoro dzieci.

Brak objawów nie świadczy o zdrowiu...

Cukrzyca ciężarnych nie musi dawać żadnych objawów u kobiety, jedynie czasem powoduje uporczywe, nawracające infekcje bakteryjne lub grzybicze. Jej rozwijające się dziecko niejednokrotnie jest za duże w stosunku do wieku ciąży lub ma zaburzone proporcje ciała.

Najgroźniejszym powikłaniem cukrzycy ciężarnych jest wewnątrzmaciczne obumarcie płodu. Zdarza się rzadko, podobnie jak uszkodzenia układu nerwowego, oddechowego lub krwionośnego dziecka. Konsekwencje jednak są na tyle poważne, że leczenie ciężarnych (zwykle dietą, ale czasem konieczne są zastrzyki z insuliną) to konieczność.

Problemy odległe

Uwaga! Problem nie kończy się wraz z porodem. U co drugiej kobiety, która zachorowała na cukrzycę ciążową, w ciągu 15 lat po porodzie rozwija się już "normalna" cukrzyca. Dlatego pacjentki powinny pozostawać pod opieką diabetologa także po porodzie i wykonywać częściej badania kontrolne.

Czytaj także:

Więcej o cukrzycy w ciąży

Tarczyca, a ciąża - najczęstsze zagrożenia dla pozornie zdrowych kobiet

Zgodnie z zaleceniami PTD (Polskie Towarzystwo Diabetologiczne) każda osoba po 45. roku życia powinna raz na 3 lata przejść badanie w kierunku cukrzycy, nawet, jeśli nie jest w grupie ryzyka.

Badanie należy wykonać zawsze, gdy pojawiają się objawy wskazujące na chorobę, czyli: spadek masy ciała, zwiększone pragnienie, większe ilości oddawanego moczu, osłabienie, wystąpienie zmian ropnych na skórze, stany zapalne narządów moczowo-płciowych.

Podstawowy test

Badanie polega na dwukrotnym pobraniu w kolejnych dniach próbki krwi w celu oznaczenia poziomu glukozy. Krew pobiera się na czczo (8-14 godzin od ostatniego posiłku).

Prawidłowy wynik na czczo wynosi 60-99 mg/dl (3,3-5,5 mmol/l).
Poziom wyższy (100-125 mg/dl), oznacza to, że glikemia nie jest prawidłowa i wskazana jest profilaktyka przeciwcukrzycowa.

Cukrzycę oznacza poziom glukozy we krwi równy lub większy 126 mg/dl (7,0 mmol/l).

Test po posiłku

Poziom glukozy we krwi bywa także oznaczany o dowolnej porze dnia, po posiłku. Wynik równy lub wyższy niż 200 mg/dl (11,1 mmol/l) wskazuje na cukrzycę, szczególnie wtedy, gdy są jakiekolwiek objawy.

Podobnie jest przy doustnym teście obciążenia glukozą (inaczej krzywa cukrowa). Krew pobierana jest 2 godziny po podaniu 75 gramów glukozy do picia. Wynik równy lub większy niż 200 mg/dl oznacza cukrzycę.

Gdy już jest rozpoznanie

U pacjentów z rozpoznaną cukrzycą kontroluje się także odsetek hemoglobiny glikowanej, inaczej HbA1c. To wskaźnik wyrównania cukrzycy, pokazujący czy leczenie przynosi oczekiwane rezultaty. Kontrolę odsetka HbA1c przeprowadza się zwykle raz w roku, czasem częściej, np. co kwartał. Zgodnie z zaleceniami Amerykańskiego Towarzystwa Diabetologicznego, wartość stężenia hemoglobiny może stanowić parametr służący do rozpoznania cukrzycy, jeżeli wynosi ona ?6,5%.

Cukier jest też badany w moczu, ale nie jest to badanie uważane za miarodajne. Glukoza przedostaje się do moczu dopiero wtedy, gdy jej poziom we krwi jest bardzo wysoki, a ponadto zdarzają się wyniki fałszywie dodatnie. Stąd: nieprawidłowy wynik jest traktowany jako wskazanie do dalszych badań, a prawidłowy nie wyklucza cukrzycy.

Jeśli stężenie glukozy we krwi wynosi 250 mg/dl, w moczu mogą pojawić się ciała ketonowe, wskazujące na zagrożenie kwasicą ketonową. Taka sytuacja zawsze wymaga konsultacji z lekarzem.

Cukrzyca typu 1 czy 2?

Jeśli lekarz ma wątpliwości, na jaki typ cukrzycy cierpi pacjent i nie jest pewien, czy komórki trzustki są rzeczywiście zniszczone, zleca kontrolę stężenia peptydu C. Badanie to pozwala na ocenę rezerw wydzielniczych tego narządu.

Czasem oznacza się też stężeń przeciwciał, powodujących rozwój cukrzycy typu 1: przeciwciała przeciwwyspowe ICA, przeciwciała przeciw dekarboksylazie kwasu glutaminowego (anty-GAD), przeciw insulinie, przeciw fosfatazom tyrozynowym i przeciwcynkowe Zn8. Dwa pierwsze rodzaje oznacza się najczęściej. Podczas badania pacjent nie musi być na czczo.

By zapobiegać powikłaniom

W celu potwierdzenia lub wykluczenia nefropatii cukrzycowej (jedno z groźniejszych powikłań choroby) kontroluje się stężenie albuminy w moczu. Badanie powinno być przeprowadzane raz w roku. W przypadku cukrzycy typu 1 - po raz pierwszy 5 lat po rozpoznaniu, w cukrzycy typu 2 już w rok od rozpoznania. Stężenie albuminy oznacza się w moczu porannym lub w dobowej zbiórce moczu.

Czytaj więcej o kwasicy ketonowej

Zobacz, jak pracuje trzustka

Insulina jest hormonem produkowanym i uwalnianym do krwi przez komórki beta trzustki. Działa na receptory wszystkich komórek, "otwierając je" na glukozę. W ten sposób cukier przedostaje się do środka i może komórki "nakarmić".

Efekt? Komórki i narządy mają paliwo, by wykonywać swoją pracę: mózg zarządza, serce się kurczy, żołądek przetwarza składniki odżywcze, jelita usuwają zbędne produkty przemiany materii, skóra chroni nas przed zewnętrznymi zagrożeniami, itd.

Gdy hormonu brakuje

Jeśli insuliny jest za mało, glukoza zostaje we krwi, a komórki i narządy obumierają. Taki stan może doprowadzić do śmierci, dlatego pacjenci z cukrzycą typu 1 muszą ją stale przyjmować w formie zastrzyków podawanych podskórnie. Niemożliwe jest dostarczenie hormonu w postaci tabletek, gdyż insulina podawana doustnie jest błyskawicznie trawiona w układzie pokarmowym i nie może wypełnić swoich funkcji.

Zastrzyki z insuliną: to nie jest przyjemne, ale konieczne

Chorzy na cukrzycę zwykle po krótkim szkoleniu są w stanie samodzielnie wykonywać zastrzyki w uda, pośladki, brzuch. Wykonanie ukłucia prawidłowo (w fałd skóry, pod kątem 45 lub 90 stopni, w miejsce bez blizn) ogranicza ból i nie pozostawia śladów.

Pompa insulinowa: dla kogo?

Przy właściwej samokontroli komfort życia i skuteczność terapii znacznie podnosi pompa insulinowa. To jednak rozwiązanie bardzo drogie (kilkanaście tysięcy złotych, dodatkowo koszt oprzyrządowania 350-400 zł miesięcznie), a jedynie osobom do 26. roku oraz wszystkim ciężarnym pompy i oprzyrządowanie są refundowane.  Po 26. roku życia można liczyć na dofinansowanie oprzyrządowania w 70%.

Jak udzielać pomocy osobom, u których doszło do nagłego spadku poziomu cukru lub jego wzrostu, z powodu złego dawkowania insuliny, czytaj na stronie 9.

Więcej o insulinie

Ponad 90% chorych na cukrzycę to osoby cierpiące na typ 2. W ich przypadku nie jest wymagana jakaś specjalna dieta, a zasady dietetyczne wskazane dla wszystkich, którzy chcą żyć długo i cieszyć się dobrą jakością tego życia.

Podstawowe zasady:

- Jeść mniej i częściej. Wskazane spożywanie 5-7 posiłków dziennie, zawsze o tej samej porze.

- Menu maksymalnie zróżnicowane i bogate w błonnik, czyli pełne warzyw, owoców, pełnoziarnistych produktów zbożowych. Uwaga: należy ograniczać najsłodsze owoce (banany, winogrona), kukurydzę i warzywa strączkowe z wyjątkiem świeżej fasolki szparagowej.

- Wskazana rezygnacja z masła, smalcu, słoniny, tłustych mięs, wędlin i klasycznych serów, parówek, pasztetów. W ich miejsce należy wprowadzić ryby, chude mięso, nabiał o obniżonej zawartości tłuszczu (najlepiej do 0.5%). Kurczak dopuszczalny, ale bez skóry.

- Dania należy przygotowywać na parze, gotować, ewentualnie przyrządzać bez tłuszczu na ruszcie, w pergaminie. Warzywa i owoce (o jak najniższym indeksie glikemicznym) jemy surowe. Soki owocowe, owoce z puszki, konserwowe czy suszone - niewskazane.

- Sól powinny zastąpić zioła i przyprawy korzenne.

- Czysty cukier i słodycze trzeba wyeliminować, a przynajmniej maksymalnie ograniczyć. Pomaga w tym stosowanie słodzików. Chociaż cieszą się złą sławą, PTD je poleca (zobacz raport).

- Jeżeli na co dzień pacjent odżywia się racjonalnie, to od czasu do czasu może pozwolić sobie na deser. Porcja musi być jednak bardzo mała i spożyta łącznie z dużym posiłkiem, złożonym już z dozwolonych produktów.

- Okazjonalne spożycie małej dawki alkoholu jest dopuszczalne. Co to konkretnie oznacza? Przez małą dawkę alkoholu rozumiemy dwa drinki. Za jednego drinka przyjmuje się kieliszek wódki (standardowy), lampkę (100 ml) wina lub szklankę piwa (nigdy kufel!). Ważna jest nie tylko ilość. Diabetyk nie powinien nigdy wypijać alkoholu na pusty żołądek.

- Kawa nie jest zakazana. Bezpieczna ilość to 2 filiżanki dziennie.

Uwaga! Chorych na cukrzycę insulinozależną, typu 1, dotyczą bardziej surowe zasady. Lista dopuszczalnych produktów musi być uzgodniona z lekarzem. Jej restrykcyjność zależy od aktualnego stanu zdrowia pacjenta.

Więcej na temat diety diabetyków, w tym wykaz zalecanych produktów

Doustne leki stosowane w leczeniu cukrzycy typu 2 dzielimy na trzy główne grupy, według mechanizmu działania.

Grupa 1 - preparaty obniżające poziom cukru we krwi, poprzez stymulację do produkcji insuliny komórek beta trzustki.

Grupa 2 - leki hamujące wzrost cukru we krwi, przeznaczone przede wszystkim dla osób z nadwagą i otyłością.

Grupa 3 - środki uwrażliwiające tkanki na działanie insuliny. Obecnie uchodzą za najbardziej bezpieczne.

Dieta równie ważna...

Żadne środki nie są skuteczne, jeśli pacjent nie przestrzega zaleceń dietetycznych. Prawidłowe odżywianie ma kluczowe znaczenie w hamowaniu rozwoju choroby, a także ustabilizowaniu stanu chorego (dotyczy to także cukrzycy typu 1).

Cukrzyca: dobry sport, czyli jaki?

Aktywność fizyczna stanowi trzeci, istotny element terapii, jednak przynosi efekty tylko wtedy, gdy ćwiczenia są uprawiane systematycznie. Minimalna dawka lecznicza: 3 razy w tygodniu, po 30-45 minut. Wówczas stabilizuje metabolizm, reguluje ciśnienie tętnicze krwi (niejednokrotnie nadciśnienie to kolejny problem diabetyków) oraz wydolność krążeniową i oddechową.

Wysiłek fizyczny niesie pewne zagrożenia, stąd zapewne mity o jego szkodliwości. Zdarzają się gwałtowne spadki cukru. Poza przygotowaniem bezpośrednim na taką sytuację (warto mieć zawsze przy sobie coś słodkiego: kostkę cukru, czekoladkę), zagrożeniom warto zapobiegać. Rodzaj i intensywność ćwiczeń powinien ustalić lekarz.

Kontroluj poziom cukru

Równie ważne są systematyczne, domowe pomiary cukru we krwi. Wyniki pokazane lekarzowi na kontrolnej wizycie pozwalają precyzyjnie przygotować aktualne zalecenia lecznicze.

Czytaj:

Aktywność fizyczna - co konkretnie z tego masz?

Zasady udzielania pierwszej pomocy diabetykom (cukrzykom) powinni znać wszyscy. Chorzy niejednokrotnie są nieprzytomni lub kontakt z nimi jest ograniczony, więc nie poinstruują nas, co robić. Tymczasem działać trzeba szybko, bo życie jest zagrożone.

Hiperglikemia

W przypadku hiperglikemii (przecukrzenia) należy zawsze wzywać pogotowie, bo pacjent może stracić wzrok, zapaść na niewydolność nerek lub krążenia, a także kwasicę ketonową, prowadzącą do śpiączki i śmierci.

Objawy nagłego wzrostu poziomu glukozy we krwi to: zwiększone pragnienie, ból głowy i częste oddawanie moczu. Najbardziej charakterystyczne są zaburzenia koncentracji, bełkotliwa mowa, wreszcie utrata przytomności, a także zapach acetonu z ust, sucha skóra i przyspieszone tętno. Wielu diabetyków nie może liczyć na właściwą pomoc, bo osoba postronna uznaje te objawy za upojenie alkoholowe. Nim założysz, że komuś nie pomożesz, bo jest pijany, musisz wiedzieć, że może być chory. Zresztą: upojenie alkoholowe też zabija i nie jest wystarczającym powodem, by chorego pozostawić bez pomocy.

Zasadniczo po wezwaniu pogotowia osobie przytomnej z hiperglikemią powinno się podać osoloną wodę. Nieprzytomną ułożyć w pozycji bocznej bezpiecznej i czekać na karetkę. Problem w tym, że u cukrzyka czasem nie mamy pewności, czy doszło do hiperglimemii, czy do hipoglikemii, czyli nagłego spadku cukru we krwi. Wówczas należy podać coś słodkiego...

Hipoglikemia (atak cukrzycowy)

Niedocukrzenie także zagraża życiu, bo prowadzi do śpiączki hipoglikemicznej. Pierwsze objawy to osłabienie, silne poty, drżenie ciała. Większość diabetyków nosi przy sobie coś słodkiego i umie sobie radzić w takiej sytuacji.

Jeśli jednak stan chorego nie poprawia się w krótkim czasie, pojawiła się senność, problemy z mówieniem, mroczki przed oczami i dezorientacja, trzeba wezwać pogotowie, bo to zapewne ciężki atak cukrzycowy. Dopóki pacjent jest przytomny, czekając na karetkę, można smarować mu wewnętrzną stronę policzków dżemem, podać coś słodkiego. Osobie nieprzytomnej nic nie podajemy. Układamy jedynie w pozycji bocznej, bezpiecznej.

Uwaga! Chorzy z hipoglikemią także bywają uznani za "pijaków" i nie udziela im się pomocy.

To trzeba wiedzieć o pozycji bocznej, bezpiecznej - rady ratownika medycznego

Nawet osoby, które systematycznie leczą się pod nadzorem diabetologa, muszą się liczyć z tym, że z czasem cukrzyca może doprowadzić do powikłań. Dlatego tak istotne jest nie tylko zapobieganie tej chorobie, ale i regularne badania, gdy już do niej dojdzie.

Poza stanami ostrymi, takimi jak atak cukrzycowy, cukrzyca prowadzi do wystąpienia poważnych powikłań odległych w czasie. Są to mikroangiopatie (retinopatia, nefropatia, neuropatia), makroangiopatie (choroba niedokrwienna serca i jej powikłania, udar mózgu, miażdżyca zarostowa tętnic kończyn dolnych), zmiany skórne, tzw. stopa cukrzycowa i powikłania ze strony układu kostno-stawowego.

Każdy z tych problemów wymaga osobnego leczenia, niejednokrotnie rehabilitacji, zmiany zwyczajów higienicznych, itd.

Przeczytaj nasz raport na ten temat, opracowany przez Małgorzatę Durkę, pielęgniarkę z wieloletnim doświadczeniem, doktorantkę I Wydziału Lekarskiego WUM