Co to jest mononukleoza?
Mononukleoza zakaźna, bo tak brzmi jej pełna nazwa, jest chorobą wywoływaną przez pierwotne zarażenie wirusem Epsteina-Barr (EBV). Wirus EBV został odkryty w 1964 roku. Należy do rodziny Herpesviridae i jest bliskim krewnym wirusa opryszczki i cytomegalii. W 1968 roku ostatecznie potwierdzono, że odpowiada on za wywoływanie mononukleozy.
Wirus EBV cechuje się zdolnością do łączenia z komórkami tkanki limfatycznej, z której zbudowany jest układ chłonny. Układ ten odpowiada za prawidłową odpowiedź organizmu na różnego rodzaju infekcje i czynniki zakaźne. Wirus Epsteina-Barr wnika do organizmu przez jamę ustno-gardłową i namnaża się w nabłonku jamy ustnej, gardła, migdałkach i śliniankach. Materiałem zakaźnym najczęściej jest ślina i stąd wzięło się popularne określenie mononukleozy jako „choroby pocałunków”. Źródłem zakażenia może być także krew, preparaty krwiopochodne, a nawet przeszczepione narządy. Ostatnie badania donoszą też o obecności EBV w wydzielinie szyjki macicy. Istnieje też więc ryzyko transmisji wirusa drogą płciową.
Okres wylęgania wirusa Epsteina-Barr wynosi około 30-50 dni. Wraz z komórkami zawieszonymi w limfie rozprzestrzenia się on po całym organizmie co wywołuje ostry, uogólniony odczyn limfoproliferacyjny polegający na rozroście tkanki chłonnej w węzłach chłonnych, migdałkach, śledzionie i wątrobie. Powoduje to powiększenie tych narządów. Proces ten w pewnym momencie ulega jednak samoistnemu zahamowaniu. Po przebytym pierwotnym zakażeniu wirus pozostaje nadal w ustroju. Miejscem latencji, w którym „zimują” wirusy są tzw. limfocyty B, jedne z komórek układu odpornościowego oraz komórki nabłonka. Okres zakaźności utrzymuje się przeważnie od 4 do 6 miesięcy, maksymalnie do 18 miesięcy.
Mononukleoza: objawy
Infekcja rozpoczyna się zazwyczaj nagle. Czasami jednak występują objawy wstępne: brak apetytu, złe samopoczucie, bóle mięśni i stawów. Do charakterystycznego zespołu objawów zaliczamy:
- wysoką gorączkę sięgająca nawet 40?C i utrzymującą się przeważnie 2-3 tygodnie;
- powiększone węzły chłonne, które przy badaniu dotykiem są tkliwe, bolesne oraz przesuwalne względem podłoża. Nie tworzą pakietów jak w chorobach nowotworowych;
- powiększenie wątroby i śledziony (hepatomegalia i splenomegalia) w wyniku rozrostu tkanki limfoidalnej. Pojawia się zazwyczaj pod koniec pierwszego tygodnia choroby;
- zapalenie gardła i migdałków, któremu towarzyszą silny ból i trudności w połykaniu.
Zmiany w gardle mogą uwidaczniać się w postaci zapalenia z surowiczo-śluzowym wysiękiem oraz wybroczynami na podniebieniu. Cięższą postacią jest bardzo bolesne zapalenie gardła, któremu towarzyszy znaczne powiększenie migdałków. Dodatkowo pokryte są one białożółtymi mazistymi nalotami. Klinicznie obraz ten przypomina anginę paciorkowcową i wymaga różnicowania z tą jednostką chorobową, ponieważ podanie antybiotyków w przypadku leczenia anginy będącej faktycznie mononukleozą może doprowadzić do wystąpienia odropodobnej, swędzącej wysypki na skórze.
Do mniej znamiennych objawów zaliczamy:
- przykry zapach z ust;
- nieżyt nosa powodujący spływanie wydzieliny po tylnej ścianie gardła i mogący skutkować bólem gardła i zapaleniem górnych dróg oddechowych;
- przerost tkanki chłonnej, który może powodować trudności w oddychaniu, połykaniu i mowie;
- zapalenie wątroby występujące nawet u 90% chorych. Przebiega zazwyczaj bez żółtaczki. Utrzymuje się do 4 tygodni trwania choroby;
- wysypkę skórną, która w mononukleozie najczęściej jest drobnoplamista (przypomina ślad od uderzenia w skórę drucianą szczotką) i/lub drobnogrudkowa. Może też przypominać wysypkę w przebiegu różyczki czy płonicy. Zmiany lokalizują się głownie na tułowiu. Wysypka pojawia się w drugim tygodniu i utrzymuje od 1 do 7 dni;
- bóle głowy najczęściej o lokalizacji zaoczodołowej;
- bóle brzucha, nudności, wymioty;
- pojawiające się w okresie zdrowienia, częściej u dorosłych, osłabienie, trudności w koncentracji, męczliwość, wyczerpanie. Rzadko związany z tym zespół przewlekłego zmęczenia trwający nawet 2-3 miesiące;
- zespół limfoproliferacyjny występujący u osób z obniżoną odpornością np. u chorych na AIDS, u biorców przeszczepów
Mononukleoza u dzieci
Mononukleoza zakaźna występuje dość często u starszych dzieci i młodzieży. Rzadkie zachorowania obserwuje się u dzieci poniżej 4 roku życia. Jeszcze rzadziej mononukleoza dotyka dzieci poniżej 6 miesiąca życia. Jest to związane z obecnością w organizmie dziecka przeciwciał przeciwko wirusowi EBV, które otrzymało od matki. Zapewniają one tzw. odporność bierną. U małych dzieci i niemowląt zakażenia przebiegają bezobjawowo.
Warunki bytowe oraz przestrzeganie podstawowych zasad higieny mają również istotny wpływ na ryzyko zakażenia wirusem. W krajach rozwijających się zakażenia pierwotne występują w 2-3 pierwszych latach życia. Nosicielstwo wśród niemowlaków sięga tam nawet 80-100%. W krajach rozwiniętych do pierwotnego zakażenia dochodzi przede wszystkim w okresie dojrzewania. Nosicielami wirusa jest nawet od 30 do 75% nastolatków. Zakażenia wrodzone obserwowane są tam wyjątkowo rzadko.
Dlaczego dzieci są bardziej narażone na infekcje mononukleozą zakaźną? Wszystko z powodu ich dziecięcej natury. Nasze pociechy bawiąc się z rówieśnikami mogą przekazywać sobie ślinę poprzez lizanie jednego loda, lizaka, czy picie z jednej butelki. Rodzice również muszą pamiętać o drogach transmisji i unikać oblizywania dziecięcych smoczków i sztućców. U nastolatków infekcje związane są przede wszystkim z okresem pierwszych miłosnych uniesień i pierwszych pocałunków, podczas których dochodzi do wymiany śliny będącej materiałem zakaźnym.
W przebiegu mononukleozy u dzieci dodatkowymi charakterystycznymi objawami są: uogólnione powiększenie węzłów chłonnych, obrzęk powiek, obrzęk nasady nosa i łuków brwiowych.
Mononukleoza u dorosłych
Występuje zdecydowanie rzadziej niż u dzieci i młodzieży. W objawach przeważa powiększenie węzłów chłonnych okolicy szyi. Częstsze jest też ryzyko żółtaczki, której wystąpienie jest wskazaniem do hospitalizacji.
Mononukleoza w ciąży
Choroba, w przeciwieństwie do siostrzanego wirusa cytomegalii, niezmiernie rzadko stanowi jakiekolwiek zagrożenie dla dziecka w brzuchu matki. Mimo to, odnotowano pojedyncze przypadki, kiedy infekcja wirusem EBV w czasie ciąży skutkowała poronieniem lub wadami płodu Dlatego też w wypadku podejrzenia mononukleozy u ciężarnej, przyszła mama powinna koniecznie skonsultować się z lekarzem ginekologiem. Należy pamiętać, że standardowe leki używane w terapii mononukleozy mogą być szkodliwe dla dziecka, dlatego terapia powinna być konsultowana z lekarzem prowadzącym ciążę.
Powikłania mononukleozy
- pęknięcie powiększonej śledziony, które jest najpoważniejszym z nich, lecz zdarza się,
- na szczęście, bardzo rzadko. Jest to stan zagrażający życiu i wymaga natychmiastowej interwencji chirurgicznej;
- duszność z powodu obturacji dróg oddechowych w wyniku przerostu migdałków, węzłów chłonnych i nieżytu nosa, które uciskają i zwężają światło dróg oddechowych;
- nadkażenia bakteryjne;
- zmiany w morfologii krwi: niedokrwistość hemolityczna, małopłytkowość, agranulocytoza związane z przerostem śledziony i uszkodzeniem szpiku;
- aseptyczne zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych, zapalenie poprzeczne rdzenia;
- zapalenie mięśnia sercowego i osierdzia, skurcz naczyń wieńcowych;
- wirus EBV ma udowodnione działanie prokancerogenne. Późnym powikłaniem działalności wirusa mogą być nowotwory: chłoniak Hodgkina, chłoniak Burkitta, rak nosogardła.
Mononukleoza: diagnostyka
Konieczne jest badanie morfologii krwi. Mononukleoza powoduje podwyższenie poziomu krwinek białych (leukocytoza z limfocytozą) i pojawienie się atypowych form limfocytów w rozmazie. Często wykonywane jest badanie enzymów wątrobowych, które w mononukleozie będą podwyższone.
W celach diagnostyki używane są też testy serologiczne, polegające na wykrywaniu przeciwciał przeciwko wirusowi EBV np. szybki test lateksowy lub test ELISA.
Mononukleoza powinna być różnicowana z innymi chorobami takimi jak: zakażenie wirusem cytomegalii, adenowirusami, HIV, toxoplazmozą, wirusowym zapaleniem wątroby, różyczką, błonicą, anginą paciorkowcową.
Mononukleoza: leczenie
Niepowikłana mononukleoza nie wymaga leczenia. Mononukleoza powikłana leczona jest przede wszystkim objawowo. Terapia sprowadza się do podawania leków przeciwgorączkowych i przeciwbólowych. W przypadku narastającej duszności podawane są kortykosteroidy w celu rozszerzenia dróg oddechowych. Leki przeciwwirusowe nie są zalecane, poza wąską grupą pacjentów z obniżoną odpornością i u biorców przeszczepów. W czasie leczenia chory powinien spożywać lekkostrawną dietę i pić dużo płynów. Wskazany jest odpoczynek, unikanie nadmiernego wysiłku.
Obecnie brak jest skutecznej szczepionki przeciwko wirusowi Epsteina-Barr.
