Nadczynność tarczycy - żeby dobrze zrozumieć, na czym polega to schorzenie, warto dowiedzieć się co nieco o samym gruczole. Tarczyca znajduje się poniżej krtani (przylega do tchawicy), a jej głównym zadaniem jest produkowanie kluczowych dla funkcjonowania organizmu hormonów - fT3 oraz fT4. Oba te hormony są związkami jodu, dlatego żeby gruczoł mógł poprawnie funkcjonować, ważne jest regularne zaopatrzanie organizmu w ten pierwiastek. Regularność ma tutaj kluczowe znaczenie - jod magazynowany w organie wystarcza zaledwie na kilka tygodni. Jego przewlekły niedobór prowadzi do schorzeń i w dłuższej perspektywie może powodować niedoczynność (zaś w przypadku nadmiaru - nadczynność) tarczycy. Leczenie jodem okazuje się zatem powszechną praktyką w walce z chorobami tego wyjątkowego gruczołu.
Za co dokładnie odpowiadają hormony tarczycy? Działają one wielokierunkowo i wpływają na funkcjonowanie tylu tkanek, że trudno jest przecenić ich znaczenie dla naszego organizmu. Są niezwykle istotne dla prawidłowego przebiegu procesów metabolicznych oraz dla właściwego rozwoju płodu. Z tego też powodu nadczynność tarczycy w ciąży jest szczególnie niebezpieczna dla zdrowia nienarodzonych jeszcze dzieci.
Za aktywność tarczycy i wydzielanie przez nią hormonów odpowiada inny hormon, TSH, produkowany przez przysadkę mózgową. Choroba bywa związana ze zmianami występującymi w samym gruczole oraz właśnie ze zwiększonym wydzielaniem TSH. Tym samym oprócz nadczynności pierwotnej istnieje także wtórna nadczynność tarczycy.
Przyczyny nadczynności tarczycy zależą od zaopatrzenia w jod, predyspozycji genetycznych oraz wieku. Chorobę wywołują zwykle:
Jeśli chodzi o nadczynność tarczycy u dzieci, bardzo często problemy pojawiają się jako pochodna choroby Gravesa-Basedowa (określanej zwykle w skrócie chorobą Basedowa). Stanowi ona rodzaj choroby autoimmunologicznej – układ odpornościowy pacjenta występuje przeciw własnym tkankom, w tym produkuje przeciwciała atakujące receptory błony komórek tarczycy. Owe przeciwciała wytwarzane w związku z chorobą Basedowa stymulują nadprogramową produkcję hormonów – odpowiedzialność za nadczynność tarczycy ponosi TSH, który przyłącza się do receptorów owych komórek (tyreocytów). Nie potrafimy jeszcze opisać, w jaki sposób rodzi się choroba Gravesa-Basedowa, ale specjaliści przypuszczają, że stanowi ona plon predyspozycji genetycznych i niekorzystnych czynników środowiskowych (np. palenia papierosów, podniesionego poziomu estrogenów czy życia w ciągłym stresie).
Zaledwie 1% chorych cierpi na wtórną nadczynność tarczycy. Wynika ona z nadmiernego wydzielania TSH w przysadce mózgowej, zazwyczaj z powodu wykształcenia się tam guza. Skoro gruczolak produkuje zbyt duże ilości TSH (odpowiedzialnego, przypomnijmy, za stymulowanie pracy tarczycy), także hormony tarczycy są wytwarzane w nadmiarze, a równowaga hormonalna organizmu ulega całkowitemu zaburzeniu.
Innym godnym zapamiętania przypadkiem są guzki autonomiczne. Owe struktury zbudowane z tkanek tarczycy nie są „skomunikowane” z hormonem TSH. Ponieważ znajdują się poza kontrolą mózgu, wprowadzają do organizmu nadmierne ilości hormonów tarczycy i wywołują objawy jej nadczynności. Tym samym choroba zostaje spowodowana przez zmiany w obrębie samego gruczołu. Guzki autonomiczne to albo duże guzki hiperplastyczne, albo gruczolaki. Oprócz tego, że guzki mogą występować pojedynczo, pojawiają się także w formie wola guzkowego toksycznego. W drugim przypadku gruczoł znacząco się rozrasta, co prowadzi do zwiększonego wydzielania hormonów. Ma to zwykle związek z dostępnością pacjentów do jodu. Przy rozwoju wola toksycznego tarczycy objawy nadczynności organu nie nasilają się gwałtownie, ale bardzo powoli i stopniowo.
Nadczynność tarczycy a jod
Okazuje się, że choć braki jodu mogą powodować niedoczynność, to nadmierna ekspozycja na jego związki może prowadzić do przejściowej nadczynności gruczołu. Niepokojące symptomy znikają dopiero wtedy, gdy pierwiastek przestanie być nadmiernie wchłaniany, przy czym trwa to od kilku do kilkunastu tygodni (tyle potrzeba na zużycie nadmiernej podaży hormonów).
Oczywiście występują także zapalenia tarczycy. Zapalenia podostre są zwykle wywoływane przez rozmaite wirusy, w tym odry, grypy, świnki czy ECHO. Najpierw pojawiają się wówczas gorączka, obrzęk i ból gruczołu – objawy związane ze zwiększoną produkcją hormonów tarczycy. Po ustąpieniu symptomów zdarza się, że rozwija się niedoczynność tarczycy; w trzeciej fazie organizm powinien powrócić do równowagi hormonalnej. Podobne wahania zdarzają się w przypadku choroby Hashimoto – objawy nadczynności tarczycy albo ustępują, albo przechodzą w niedoczynność w związku z trwałym uszkodzeniem gruczołu.
To, jak przebiega nadczynność tarczycy, zależy zwykle od przyczyn wystąpienia choroby. Przykładowo: gdy winna jest choroba Gravesa-Basedowa, objawy okresowo ustępują, a przy nawrotach okazują się coraz bardziej nasilone. Gdy pacjent cierpi z powodu zapalenia tarczycy po porodzie, symptomy występują jedynie przejściowo i ustępują wraz z samym procesem zapalnym. Z kolei guzki autonomiczne tarczycy powodują wieloletni rozwój choroby, a nadczynność tarczycy może pozostać niewykryta aż do stopniowego nasilenia się objawów.
Gdy nadczynność tarczycy przebiega jawnie, towarzyszą jej łatwo rozpoznawalne symptomy kliniczne. Oczywiście przed rozpoczęciem leczenia konieczna jest stosowna diagnostyka i wykonanie kluczowych badań. Poniżej przedstawiamy jednak szereg objawów, które jesteśmy w stanie rozpoznać u siebie samodzielnie:
Zaobserwowanie u siebie powyższych symptomów nie świadczy jeszcze na 100% o nadczynności tarczycy. Dopiero gdy poziom hormonów fT3 albo fT4 znacząco przekracza ustaloną normę, a można być pewnym, że mamy do czynienia właśnie z tą chorobą. Aby postawić precyzyjną diagnozę, konieczne jest nie tylko zbadanie poziomu hormonów we krwi, ale też wykonanie USG (obrazowej ultrasonografii tarczycy). Dalszą diagnostykę wykonuje się dopiero wtedy, gdy nieprawidłowe stężenie hormonów czy anomalie w obrazie gruczołu wskażą na nadczynność tarczycy. Badania poziomu TSH pozwalają ustalić, czy choroba ma charakter pierwotny czy wtórny – anomalie dotyczące stężenia tego hormonu jednoznacznie wskazują na opcję drugą. Z kolei gdy oznaczymy poziom przeciwciał przeciwtarczycowych, możemy rozpoznać chorobę Gravesa-Basedowa.
Gdy lekarz stwierdzi nadczynność tarczycy, najprawdopodobniej zleci pacjentowi scyntygrafię, czyli obrazowe badanie gruczołu, które pozwala ustalić ewentualną obecność i charakter guzków oraz uzyskać więcej informacji na temat funkcjonowania tarczycy. Żeby można było rozpoznać powyższe dane, chory musi przyjąć (w płynie lub kapsułce) promieniotwórczy izotop jodu. Specjalna gamma-kamera rejestruje później emitowane promieniowanie. Zimne guzki, w przeciwieństwie do guzków gorących, nie wchłaniają jodu. Lekarz kontroluje wszystko na monitorze i stwierdza, które miejsca wchłonęły pierwiastek, co pozwala mu zaobserwować scyntygram – mapę gruczołu.
1. Co robić, gdy lekarz zdiagnozuje u nas nadczynność tarczycy? Leczenie, które wdraża się zdecydowanie najczęściej, to terapia farmakologiczna. Zalecane lekarstwa spowalniają syntezę hormonów tarczycy, a efekty widać już po kilku-kilkunastu dniach od rozpoczęcia ich przyjmowania (tyle czasu potrzeba, aby organizm zużył nadprodukowane wcześniej hormony). Niestety, leki te wywołują czasami skutki niepożądane. Jeśli wystąpią jakiekolwiek niepokojące reakcje, należy jak najszybciej skonsultować się z lekarzem.
2. Jak jeszcze można zwalczać nadczynność tarczycy? Leki na receptę to tylko jeden z dostępnych sposobów; inną metodą leczenia jest na przykład wykorzystanie jodu promieniotwórczego. Radiojod uszkadza komórki gruczołu, który w następstwie przestaje produkować hormony. Niestety istnieją przeciwwskazania, aby leczyć w ten sposób nadczynność tarczycy, a ciąża pacjentki jest jednym z nich. Wynika to z faktu, że radiojod może być szkodliwy dla płodu (ale nie dla samej matki).
3. Kolejny sposób to zabieg chirurgiczny. Polega on na wycięciu całości albo wadliwego fragmentu gruczołu. Gdy u pacjenta zostanie stwierdzony nowotwór tarczycy, nie ma innego wyjścia; kiedy jednak sytuacja nie jest skrajna, pacjenci mogą postawić na alternatywne leczenie radiojodem. Przy wyborze istotne są nie tylko preferencje chorego, ale też wskazania specjalisty i rodzaj choroby, która spowodowała nadprodukcję hormonów tarczycy. I tak:
4. Oprócz leczenia farmakologicznego i zabiegowego bardzo istotne jest wsparcie psychiczne ze strony bliskich pacjentowi osób. Chory musi unikać stresu i zbędnych trosk, a zamiast tego starać się zachować równowagę psychiczną oraz odpoczywać w ciszy i spokoju.
5. Ostatnią bardzo istotną kwestią jest dieta. Nadczynność tarczycy wymusza odpowiedni jadłospis, który powinien być bogaty w warzywa, owoce, wysokiej jakości mięso i produkty mleczne.
Kto powinien pozostać szczególnie ostrożny? Choroba ta dotyka zwykle kobiety, spotyka się jednak również nadczynność tarczycy u mężczyzn. Mimo wszystko rozbieżność pozostaje znacząca: choruje bowiem co sześćdziesiąta pani i tylko jeden na siedmiuset panów. Najbardziej wyczulone na problem powinny być kobiety w ciąży. Po pierwsze, chorobę odnotowuje się zwykle u młodych kobiet w wieku rozrodczym. Po drugie, nieleczona nadczynność tarczycy grozi nie tylko przyszłej mamie, ale i dziecku. Rośnie wówczas ryzyko przedwczesnego porodu, poronienia i wystąpienia poważnych komplikacji w związku z porodem czy cesarskim cięciem. Sprawa jest wyjątkowo delikatna, zwłaszcza że objawy choroby bywają mylone z symptomami samej ciąży. Mało tego – zdarza się, że ciąża indukuje nadczynność tarczycy, gdy hormon hCG reaguje z receptorami dla TSH umieszczonymi w komórkach gruczołu i sztucznie stymuluje jego pracę. Kolejną bardzo ważną informacją dla chorujących przyszłych mam jest fakt, że gdy tylko dowiedzą się o ciąży, powinny jak najszybciej powiadomić o tym lekarza w celu dostosowania farmakoterapii do zaistniałej sytuacji.
Do czego może prowadzić nieleczona nadczynność tarczycy? Niestety, pacjentom grożą wówczas poważne powikłania. Wśród najgroźniejszych z nich wyróżniamy osteoporozę i towarzyszące przewlekłej chorobie złamania, a także przełom tarczycowy. Ten ostatni polega na załamaniu równowagi organizmu w związku z gwałtownym zwiększeniem ilości hormonów tarczycy. Obok podstawowych objawów nadczynności obserwujemy wtedy także szereg dodatkowych symptomów, w tym:
Przełom tarczycowy pojawia się w zwykle w reakcji na obciążenie organizmu zbyt dużym wysiłkiem. Do niesprzyjających warunków zaliczamy też osłabienie na skutek choroby albo chirurgicznych zabiegów. Rozpoznanie choroby nie należy do najprostszych, zwłaszcza gdy wcześniej nie podejrzewano nawet nadczynności gruczołu. Leczenie przełomu tarczycowego polega na:
Prawda jest bolesna: rokowanie to około 50%, więc blisko połowa osób cierpiących na przełom tarczycowy umiera. Dlatego tak istotne jest jak najwcześniejsze diagnozowanie nadczynności tarczycy i leczenie (naturalne, farmakologiczne i zabiegowe).
To również może cię zainteresować: