Dlaczego zdrowie tarczycy jest tak istotne?
Nadczynno¶æ tarczycy - ¿eby dobrze zrozumieæ, na czym polega to schorzenie, warto dowiedzieæ siê co nieco o samym gruczole. Tarczyca znajduje siê poni¿ej krtani (przylega do tchawicy), a jej g³ównym zadaniem jest produkowanie kluczowych dla funkcjonowania organizmu hormonów - fT3 oraz fT4. Oba te hormony s± zwi±zkami jodu, dlatego ¿eby gruczo³ móg³ poprawnie funkcjonowaæ, wa¿ne jest regularne zaopatrzanie organizmu w ten pierwiastek. Regularno¶æ ma tutaj kluczowe znaczenie - jod magazynowany w organie wystarcza zaledwie na kilka tygodni. Jego przewlek³y niedobór prowadzi do schorzeñ i w d³u¿szej perspektywie mo¿e powodowaæ niedoczynno¶æ (za¶ w przypadku nadmiaru - nadczynno¶æ) tarczycy. Leczenie jodem okazuje siê zatem powszechn± praktyk± w walce z chorobami tego wyj±tkowego gruczo³u.
Za co dok³adnie odpowiadaj± hormony tarczycy? Dzia³aj± one wielokierunkowo i wp³ywaj± na funkcjonowanie tylu tkanek, ¿e trudno jest przeceniæ ich znaczenie dla naszego organizmu. S± niezwykle istotne dla prawid³owego przebiegu procesów metabolicznych oraz dla w³a¶ciwego rozwoju p³odu. Z tego te¿ powodu nadczynno¶æ tarczycy w ci±¿y jest szczególnie niebezpieczna dla zdrowia nienarodzonych jeszcze dzieci.
Za aktywno¶æ tarczycy i wydzielanie przez ni± hormonów odpowiada inny hormon, TSH, produkowany przez przysadkê mózgow±. Choroba bywa zwi±zana ze zmianami wystêpuj±cymi w samym gruczole oraz w³a¶nie ze zwiêkszonym wydzielaniem TSH. Tym samym oprócz nadczynno¶ci pierwotnej istnieje tak¿e wtórna nadczynno¶æ tarczycy.
Sk±d bierze siê nadczynno¶æ tarczycy? Przyczyny choroby
Przyczyny nadczynno¶ci tarczycy zale¿± od zaopatrzenia w jod, predyspozycji genetycznych oraz wieku. Chorobê wywo³uj± zwykle:
- silne urazy psychiczne (d³ugotrwa³y stres, lêk, silny gniew),
- zaburzenia hormonalne pojawiaj±ce siê w okresie przekwitania,
- guzy przysadki mózgowej,
- spo¿ywanie nadmiernych ilo¶ci jodu,
- ostre lub przewlek³e choroby zaka¼ne,
- zaburzenia w obszarze ¿ycia p³ciowego,
- przyjmowanie hormonów tarczycy w zbyt du¿ych dawkach,
- nadczynno¶æ tarczycy a zaj¶cie w ci±¿ê.
Je¶li chodzi o nadczynno¶æ tarczycy u dzieci, bardzo czêsto problemy pojawiaj± siê jako pochodna choroby Gravesa-Basedowa (okre¶lanej zwykle w skrócie chorob± Basedowa). Stanowi ona rodzaj choroby autoimmunologicznej – uk³ad odporno¶ciowy pacjenta wystêpuje przeciw w³asnym tkankom, w tym produkuje przeciwcia³a atakuj±ce receptory b³ony komórek tarczycy. Owe przeciwcia³a wytwarzane w zwi±zku z chorob± Basedowa stymuluj± nadprogramow± produkcjê hormonów – odpowiedzialno¶æ za nadczynno¶æ tarczycy ponosi TSH, który przy³±cza siê do receptorów owych komórek (tyreocytów). Nie potrafimy jeszcze opisaæ, w jaki sposób rodzi siê choroba Gravesa-Basedowa, ale specjali¶ci przypuszczaj±, ¿e stanowi ona plon predyspozycji genetycznych i niekorzystnych czynników ¶rodowiskowych (np. palenia papierosów, podniesionego poziomu estrogenów czy ¿ycia w ci±g³ym stresie).
Zaledwie 1% chorych cierpi na wtórn± nadczynno¶æ tarczycy. Wynika ona z nadmiernego wydzielania TSH w przysadce mózgowej, zazwyczaj z powodu wykszta³cenia siê tam guza. Skoro gruczolak produkuje zbyt du¿e ilo¶ci TSH (odpowiedzialnego, przypomnijmy, za stymulowanie pracy tarczycy), tak¿e hormony tarczycy s± wytwarzane w nadmiarze, a równowaga hormonalna organizmu ulega ca³kowitemu zaburzeniu.
Innym godnym zapamiêtania przypadkiem s± guzki autonomiczne. Owe struktury zbudowane z tkanek tarczycy nie s± „skomunikowane” z hormonem TSH. Poniewa¿ znajduj± siê poza kontrol± mózgu, wprowadzaj± do organizmu nadmierne ilo¶ci hormonów tarczycy i wywo³uj± objawy jej nadczynno¶ci. Tym samym choroba zostaje spowodowana przez zmiany w obrêbie samego gruczo³u. Guzki autonomiczne to albo du¿e guzki hiperplastyczne, albo gruczolaki. Oprócz tego, ¿e guzki mog± wystêpowaæ pojedynczo, pojawiaj± siê tak¿e w formie wola guzkowego toksycznego. W drugim przypadku gruczo³ znacz±co siê rozrasta, co prowadzi do zwiêkszonego wydzielania hormonów. Ma to zwykle zwi±zek z dostêpno¶ci± pacjentów do jodu. Przy rozwoju wola toksycznego tarczycy objawy nadczynno¶ci organu nie nasilaj± siê gwa³townie, ale bardzo powoli i stopniowo.
Nadczynno¶æ tarczycy a jod
Okazuje siê, ¿e choæ braki jodu mog± powodowaæ niedoczynno¶æ, to nadmierna ekspozycja na jego zwi±zki mo¿e prowadziæ do przej¶ciowej nadczynno¶ci gruczo³u. Niepokoj±ce symptomy znikaj± dopiero wtedy, gdy pierwiastek przestanie byæ nadmiernie wch³aniany, przy czym trwa to od kilku do kilkunastu tygodni (tyle potrzeba na zu¿ycie nadmiernej poda¿y hormonów).
Oczywi¶cie wystêpuj± tak¿e zapalenia tarczycy. Zapalenia podostre s± zwykle wywo³ywane przez rozmaite wirusy, w tym odry, grypy, ¶winki czy ECHO. Najpierw pojawiaj± siê wówczas gor±czka, obrzêk i ból gruczo³u – objawy zwi±zane ze zwiêkszon± produkcj± hormonów tarczycy. Po ust±pieniu symptomów zdarza siê, ¿e rozwija siê niedoczynno¶æ tarczycy; w trzeciej fazie organizm powinien powróciæ do równowagi hormonalnej. Podobne wahania zdarzaj± siê w przypadku choroby Hashimoto – objawy nadczynno¶ci tarczycy albo ustêpuj±, albo przechodz± w niedoczynno¶æ w zwi±zku z trwa³ym uszkodzeniem gruczo³u.
Po czym poznaæ nadczynno¶æ tarczycy? Objawy i przebieg choroby
To, jak przebiega nadczynno¶æ tarczycy, zale¿y zwykle od przyczyn wyst±pienia choroby. Przyk³adowo: gdy winna jest choroba Gravesa-Basedowa, objawy okresowo ustêpuj±, a przy nawrotach okazuj± siê coraz bardziej nasilone. Gdy pacjent cierpi z powodu zapalenia tarczycy po porodzie, symptomy wystêpuj± jedynie przej¶ciowo i ustêpuj± wraz z samym procesem zapalnym. Z kolei guzki autonomiczne tarczycy powoduj± wieloletni rozwój choroby, a nadczynno¶æ tarczycy mo¿e pozostaæ niewykryta a¿ do stopniowego nasilenia siê objawów.
Gdy nadczynno¶æ tarczycy przebiega jawnie, towarzysz± jej ³atwo rozpoznawalne symptomy kliniczne. Oczywi¶cie przed rozpoczêciem leczenia konieczna jest stosowna diagnostyka i wykonanie kluczowych badañ. Poni¿ej przedstawiamy jednak szereg objawów, które jeste¶my w stanie rozpoznaæ u siebie samodzielnie:
- zaburzenia na tle psychicznym i emocjonalnym – w¶ród charakterystycznych symptomów wyró¿niamy miêdzy innymi wzmo¿on± nerwowo¶æ, dra¿liwo¶æ, wahania nastrojów, niejasny niepokój i lêk. Zdarza siê, ¿e chorzy cierpi± na bezsenno¶æ albo maj± trudno¶ci z koncentracj±. Czasem odnotowuje siê nadpobudliwo¶æ i nadmiern± ruchliwo¶æ. Nadczynno¶æ tarczycy mo¿e tak¿e wspó³wystêpowaæ z depresj± i objawami charakterystycznymi dla choroby afektywnej dwubiegunowej b±d¼ schizofrenii,
- nadczynno¶æ tarczycy odbija siê czêsto na uk³adzie sercowo-naczyniowym. Do typowych objawów zaliczamy ko³atanie serca. Pacjenci skar¿± siê na nietolerancjê gor±ca, duszno¶ci i wzmo¿on± potliwo¶æ,
- skóra chorych staje siê ciep³a, zaró¿owiona, wilgotna i bywa jedwabi¶cie g³adka (co, poniewa¿ wydaje siê pozytywnym efektem, rzadko zostaje rozpoznane jako niedoczynno¶æ tarczycy). Objawy skórne to tak¿e zaburzenia wytwarzania tworów rogowych naskórka. Paznokcie robi± siê ³amliwe, a nawet odchodz± od palców; równie¿ w³osy ³ami± siê i wypadaj±,
- zdarza siê, ¿e choroba powoduje komplikacje zwi±zane z uk³adem rozrodczym – od zaburzeñ menstruacji po niep³odno¶æ kobiet wywo³an± w³a¶nie przez nadczynno¶æ tarczycy. Objawy u mê¿czyzn mog± dotyczyæ zaburzeñ wzwodu, spadku libido i obni¿onej jako¶ci nasienia. W wyj±tkowych przypadkach zdarza siê, ¿e skutkuje to niep³odno¶ci±,
- warto tak¿e zwróciæ uwagê na metabolizm – alarmuj±ce symptomy to na przyk³ad czêste oddawanie stolca i biegunka. Je¶li chodzi o nadczynno¶æ tarczycy a tycie, zale¿no¶æ jest raczej odwrotna; choæ chorzy maj± zwiêkszony apetyt, paradoksalnie ich masa cia³a znacz±co spada. Pacjenci skar¿± siê raczej na redukcjê masy miê¶niowej, uczucie os³abienia, niechêæ do podejmowania wysi³ku fizycznego czy intelektualnego oraz na to, ¿e szybko siê mêcz±. Czê¶æ chorych odnotowuje faliste drgania miê¶ni, które ³atwo dostrzec na wyprostowanej rêce – tego typu dr¿enie wygl±da nieco jak objaw choroby Parkinsona. Z kolei wspomniane tycie, o ile wystêpuje, jest raczej efektem polekowej niedoczynno¶ci tarczycy,
- symptomem widocznym na pierwszy rzut oka jest charakterystyczne wole tarczycy wystêpuj±ce na szyi, czyli wyra¼ne powiêkszenie chorego gruczo³u,
- na ogó³ odnotowuje siê zahamowanie wzrostu, ale je¶li chodzi o nadczynno¶æ tarczycy u dzieci, objawy dotycz± raczej przyspieszenia wzrostu,
- gdy przyczyn± nadprodukcji hormonów tarczycy jest choroba Basedowa, do¶æ typowym symptomem jest orbitopatia tarczycowa. Na skutek zapalenia immunologicznego miê¶nie ga³ki ocznej znacznie zwiêkszaj± swoj± objêto¶æ, a to powoduje wytrzeszcz oczu. Pacjenci skar¿± siê wówczas na ból oczu, pogorszenie wzroku i ³zawienie.
Jak diagnozowaæ nadczynno¶æ tarczycy? Wyniki badañ
Zaobserwowanie u siebie powy¿szych symptomów nie ¶wiadczy jeszcze na 100% o nadczynno¶ci tarczycy. Dopiero gdy poziom hormonów fT3 albo fT4 znacz±co przekracza ustalon± normê, a mo¿na byæ pewnym, ¿e mamy do czynienia w³a¶nie z t± chorob±. Aby postawiæ precyzyjn± diagnozê, konieczne jest nie tylko zbadanie poziomu hormonów we krwi, ale te¿ wykonanie USG (obrazowej ultrasonografii tarczycy). Dalsz± diagnostykê wykonuje siê dopiero wtedy, gdy nieprawid³owe stê¿enie hormonów czy anomalie w obrazie gruczo³u wska¿± na nadczynno¶æ tarczycy. Badania poziomu TSH pozwalaj± ustaliæ, czy choroba ma charakter pierwotny czy wtórny – anomalie dotycz±ce stê¿enia tego hormonu jednoznacznie wskazuj± na opcjê drug±. Z kolei gdy oznaczymy poziom przeciwcia³ przeciwtarczycowych, mo¿emy rozpoznaæ chorobê Gravesa-Basedowa.
Gdy lekarz stwierdzi nadczynno¶æ tarczycy, najprawdopodobniej zleci pacjentowi scyntygrafiê, czyli obrazowe badanie gruczo³u, które pozwala ustaliæ ewentualn± obecno¶æ i charakter guzków oraz uzyskaæ wiêcej informacji na temat funkcjonowania tarczycy. ¯eby mo¿na by³o rozpoznaæ powy¿sze dane, chory musi przyj±æ (w p³ynie lub kapsu³ce) promieniotwórczy izotop jodu. Specjalna gamma-kamera rejestruje pó¼niej emitowane promieniowanie. Zimne guzki, w przeciwieñstwie do guzków gor±cych, nie wch³aniaj± jodu. Lekarz kontroluje wszystko na monitorze i stwierdza, które miejsca wch³onê³y pierwiastek, co pozwala mu zaobserwowaæ scyntygram – mapê gruczo³u.
Nadczynno¶æ tarczycy – jak leczyæ?
1. Co robiæ, gdy lekarz zdiagnozuje u nas nadczynno¶æ tarczycy? Leczenie, które wdra¿a siê zdecydowanie najczê¶ciej, to terapia farmakologiczna. Zalecane lekarstwa spowalniaj± syntezê hormonów tarczycy, a efekty widaæ ju¿ po kilku-kilkunastu dniach od rozpoczêcia ich przyjmowania (tyle czasu potrzeba, aby organizm zu¿y³ nadprodukowane wcze¶niej hormony). Niestety, leki te wywo³uj± czasami skutki niepo¿±dane. Je¶li wyst±pi± jakiekolwiek niepokoj±ce reakcje, nale¿y jak najszybciej skonsultowaæ siê z lekarzem.
2. Jak jeszcze mo¿na zwalczaæ nadczynno¶æ tarczycy? Leki na receptê to tylko jeden z dostêpnych sposobów; inn± metod± leczenia jest na przyk³ad wykorzystanie jodu promieniotwórczego. Radiojod uszkadza komórki gruczo³u, który w nastêpstwie przestaje produkowaæ hormony. Niestety istniej± przeciwwskazania, aby leczyæ w ten sposób nadczynno¶æ tarczycy, a ci±¿a pacjentki jest jednym z nich. Wynika to z faktu, ¿e radiojod mo¿e byæ szkodliwy dla p³odu (ale nie dla samej matki).
3. Kolejny sposób to zabieg chirurgiczny. Polega on na wyciêciu ca³o¶ci albo wadliwego fragmentu gruczo³u. Gdy u pacjenta zostanie stwierdzony nowotwór tarczycy, nie ma innego wyj¶cia; kiedy jednak sytuacja nie jest skrajna, pacjenci mog± postawiæ na alternatywne leczenie radiojodem. Przy wyborze istotne s± nie tylko preferencje chorego, ale te¿ wskazania specjalisty i rodzaj choroby, która spowodowa³a nadprodukcjê hormonów tarczycy. I tak:
- Gdy winna jest choroba Gravesa-Basedowa, nale¿y skupiæ siê na leczeniu nadczynno¶ci tarczycy, a nie schorzenia autoimmunologicznego, które j± wywo³a³o. Leki przeciwtarczycowe redukuj± wytwarzanie hormonów tarczycy, a jednocze¶nie dzia³aj± immunosupresyjnie, zapobiegaj±c dalszemu rozwojowi choroby. Dopiero gdy lekarstwa nie dadz± oczekiwanego efektu (chory cierpi na nawroty nadczynno¶ci tarczycy albo remisja w ogóle nie wystêpuje), konieczne jest skierowanie pacjenta na zabieg. W przypadku osób cierpi±cych na chorobê Basedowa stosuje siê zwykle leczenie izotopem jodu; ju¿ ma³a dawka promieniowania potrafi uszkodziæ czu³± tarczycê na tyle, aby zniknê³y uci±¿liwe objawy. Je¶li jednak pacjent uskar¿a siê na zaawansowan± orbitopatiê (która, przypomnijmy, lubi wspó³wystêpowaæ z wymienionyi chorobami), zamiast leczenia jodem preferowany jest zabieg chirurgiczny. Niestety, trzeba siê liczyæ z tym, ¿e radykalne metody skutkuj± czêsto znacznym uszkodzeniem tarczycy i wyst±pieniem jej niedoczynno¶ci.
- Je¶li powodem nadprodukcji hormonów jest guzek autonomiczny, tak¿e zaleca siê podjêcie radykalnego leczenia. Warto w tym miejscu zaznaczyæ, ¿e niedoczynno¶æ tarczycy dotyka pó¼niej pacjentów rzadziej ni¿ przy wspó³wystêpowaniu choroby Basedowa. Analogiczne zalecenia dotycz± chorych, u których wystêpuje wole guzkowe toksyczne. W zale¿no¶ci od preferencji i wskazañ lekarza pacjent mo¿e postawiæ na izotop jodu albo subtotalne wyciêcie gruczo³u. Przed podjêciem ostatecznej decyzji warto podpytaæ specjalistê o ewentualne ryzyko i powik³ania zwi±zane z obiema tymi ¶cie¿kami. Trzeba pamiêtaæ, ¿e guzki s± mniej czu³e na promieniotwórczy izotop jodu od zdrowej tkanki, dlatego potrzebne bêdzie bardziej intensywne leczenie ni¿ u chorych na chorobê Basedowa.
- Gdy mamy do czynienia z wtórn± nadczynno¶ci± tarczycy wywo³an± gruczolakiem przysadki mózgowej, musimy liczyæ siê z konieczno¶ci± podjêcia próby wyciêcia problematycznego guza. Gdyby¶my rozpoczêli leczenie od innej strony, dosz³oby do wiêkszej poliferacji gruczolaka w zwi±zku ze spadaniem poziomu hormonów tarczycy, a to tylko skomplikowa³oby leczenie przykrej przypad³o¶ci.
- Szczególna sytuacja ma miejsce w przypadku subklinicznej nadczynno¶ci tarczycy. Wówczas rozpoczêcie leczenia le¿y w indywidualnej gestii pacjenta. Je¶li chory nie zamierza wdro¿yæ leczenia, musi regularnie kontrolowaæ rozwój wypadków, wykonywaæ badania obrazowe gruczo³u i mierzyæ poziom kluczowych hormonów. Brak wyra¼nych i dokuczliwych objawów nie znaczy jeszcze, ¿e wszystko jest w porz±dku; w rzeczywisto¶ci nadczynno¶æ tarczycy mo¿e powodowaæ zaburzenia pracy serca i prowadziæ do jego nieodwracalnych uszkodzeñ.
4. Oprócz leczenia farmakologicznego i zabiegowego bardzo istotne jest wsparcie psychiczne ze strony bliskich pacjentowi osób. Chory musi unikaæ stresu i zbêdnych trosk, a zamiast tego staraæ siê zachowaæ równowagê psychiczn± oraz odpoczywaæ w ciszy i spokoju.
5. Ostatni± bardzo istotn± kwesti± jest dieta. Nadczynno¶æ tarczycy wymusza odpowiedni jad³ospis, który powinien byæ bogaty w warzywa, owoce, wysokiej jako¶ci miêso i produkty mleczne.
Nadczynno¶æ tarczycy – skutki rezygnacji z leczenia
Kto powinien pozostaæ szczególnie ostro¿ny? Choroba ta dotyka zwykle kobiety, spotyka siê jednak równie¿ nadczynno¶æ tarczycy u mê¿czyzn. Mimo wszystko rozbie¿no¶æ pozostaje znacz±ca: choruje bowiem co sze¶ædziesi±ta pani i tylko jeden na siedmiuset panów. Najbardziej wyczulone na problem powinny byæ kobiety w ci±¿y. Po pierwsze, chorobê odnotowuje siê zwykle u m³odych kobiet w wieku rozrodczym. Po drugie, nieleczona nadczynno¶æ tarczycy grozi nie tylko przysz³ej mamie, ale i dziecku. Ro¶nie wówczas ryzyko przedwczesnego porodu, poronienia i wyst±pienia powa¿nych komplikacji w zwi±zku z porodem czy cesarskim ciêciem. Sprawa jest wyj±tkowo delikatna, zw³aszcza ¿e objawy choroby bywaj± mylone z symptomami samej ci±¿y. Ma³o tego – zdarza siê, ¿e ci±¿a indukuje nadczynno¶æ tarczycy, gdy hormon hCG reaguje z receptorami dla TSH umieszczonymi w komórkach gruczo³u i sztucznie stymuluje jego pracê. Kolejn± bardzo wa¿n± informacj± dla choruj±cych przysz³ych mam jest fakt, ¿e gdy tylko dowiedz± siê o ci±¿y, powinny jak najszybciej powiadomiæ o tym lekarza w celu dostosowania farmakoterapii do zaistnia³ej sytuacji.
Do czego mo¿e prowadziæ nieleczona nadczynno¶æ tarczycy? Niestety, pacjentom gro¿± wówczas powa¿ne powik³ania. W¶ród najgro¼niejszych z nich wyró¿niamy osteoporozê i towarzysz±ce przewlek³ej chorobie z³amania, a tak¿e prze³om tarczycowy. Ten ostatni polega na za³amaniu równowagi organizmu w zwi±zku z gwa³townym zwiêkszeniem ilo¶ci hormonów tarczycy. Obok podstawowych objawów nadczynno¶ci obserwujemy wtedy tak¿e szereg dodatkowych symptomów, w tym:
- wysok± gor±czkê,
- silne pobudzenie, natomiast przy zaawansowanej chorobie apatiê czy wrêcz ¶pi±czkê, a tak¿e tachykardiê i niewydolno¶æ kr±¿enia,
- odwodnienie organizmu.
Prze³om tarczycowy pojawia siê w zwykle w reakcji na obci±¿enie organizmu zbyt du¿ym wysi³kiem. Do niesprzyjaj±cych warunków zaliczamy te¿ os³abienie na skutek choroby albo chirurgicznych zabiegów. Rozpoznanie choroby nie nale¿y do najprostszych, zw³aszcza gdy wcze¶niej nie podejrzewano nawet nadczynno¶ci gruczo³u. Leczenie prze³omu tarczycowego polega na:
- podawaniu wysokich dawek lekarstw i glukozy,
- przeciwdzia³aniu odwodnieniu,
- zbijaniu gor±czki,
- zapobieganiu powik³aniom niewydolno¶ci serca,
- leczeniu choroby, która spowodowa³a wyst±pienie prze³omu tarczycowego.
Prawda jest bolesna: rokowanie to oko³o 50%, wiêc blisko po³owa osób cierpi±cych na prze³om tarczycowy umiera. Dlatego tak istotne jest jak najwcze¶niejsze diagnozowanie nadczynno¶ci tarczycy i leczenie (naturalne, farmakologiczne i zabiegowe).
To równie¿ mo¿e ciê zainteresowaæ:
