Trzustka jak nowoczesna fabryka chemiczna. Położenie, najważniejsze funkcje, objawy choroby

Trzustka niekoniecznie boli tam, gdzie leży. Okazuje się wyjątkowo wrażliwa na urazy. Stanowi spore wyzwanie diagnostyczne, ale trzeba o nią dbać, bo wypełnia wiele ważnych funkcji. Jakie objawy wskazują, że ma kłopoty?

Więcej o funkcjonowaniu organizmu na Gazeta.pl

Bez trzustki nie ma mowy o prawidłowej przemianie materii u człowieka. Jest niezastąpiona przy trawieniu białek, tłuszczów i węglowodanów. Reguluje poziom cukru we krwi. Nawet poważnie uszkodzona przez dłuższy czas wykonuje swoją pracę.

Trzustka - gdzie jest umiejscowiona

Trzustka leży w górnej części brzucha, poprzecznie, za żołądkiem, głównie pod lewym biodrem. Dolegliwości związane z trzustką mogą jednak wystąpić zarówno po lewej, jak i po prawej stronie nadbrzusza (powyżej pępka).

Typowy ból dla chorób trzustki często promieniuje do pleców lub obejmuje część żeber. Chorzy nieraz mówią o "opasaniu niewidoczną obręczą" całego nadbrzusza. Bólowi towarzyszą nawracające wymioty i silne wzdęcia, szczególnie po zjedzeniu obfitego posiłku. Bywa, że chory obserwuje też spadek apetytu i wagi ciała, stany podgorączkowe, pojawiają się cuchnące biegunki tłuszczowe.

Trzustka zazwyczaj waży od 60 do 125 g, ma 20 cm długości i 5 cm szerokości. Ten w sumie niepozorny narząd gruczołowy musi się solidnie napracować, by wypełnić powierzone mu zadania. Zasadniczo rolę trzustki można podzielić na wewnątrzwydzielniczą i zewnątrzwydzielniczą. Pierwsza związana jest wytwarzaniem kilku hormonów, w tym insuliny. Druga polega przede wszystkim na umożliwianiu trawienia składników pokarmowych.

Funkcje trzustki - wewnątrzwydzielnicza

Funkcję wewnątrzwydzielniczą pełnią specjalne komórki trzustki, zgrupowane w niewielkie skupiska, zwane wyspami Langerhansa. Są rozrzucone po całym narządzie. Jest ich łącznie około miliona. Pracują bardzo intensywnie, chociaż stanowią zaledwie dwa proc. masy całego gruczołu.

W obrębie wysp Langerhansa wyróżniono trzy typy komórek: Alfa, Beta i Delta. Pierwsze odpowiadają za produkcję hormonu glukagonu, a komórki Beta wytwarzają insulinę. Insulina i glukagon są niezwykle ważne w procesie przemiany materii, a także warunkują nasze ogólne zdrowie, gdyż pomagają utrzymać prawidłowy poziom glukozy we krwi. Glukagon kontroluje również przemianę cukrów, tłuszczów i białek. Cały proces reguluje somatostatyna, wytwarzana w komórkach Delta, która w razie potrzeby hamuje wydzielanie insuliny i glukagonu.

Funkcje trzustki - trawienie

Nieprzypadkowo mówi się, że procesy zachodzące w trzustce przypominają pracę w nowoczesnej fabryce chemicznej. Każdego dnia trzustka produkuje od 1,2 do 3 litrów soku trzustkowego, który zawiera płyn zasadowy oraz enzymy trawienne. Wśród nich trzeba wymienić trypsynę, jeden z enzymów trawiących białka, rybonukleazę i deoksyrybonukleazę, rozkładające kwasy nukleinowe (DNA i RNA, zawarte we wszystkich komórkach).

Za trawienie tłuszczów odpowiada przede wszystkim:

• lipaza trzustkowa,
• fosfolipazy A i B,
• esterazy.

Cukry trawią enzymy glikotyczne (alfa-amylaza). Wszystko to dzieje się za sprawą narządu o wadze dorodnej brzoskwini!

Swojej pracy sok trzustkowy nie wykonuje jednak w samej trzustce. Przewodem trzustkowym, łączącym się z przewodem żółciowym wspólnym (droga przepływu żółci z pęcherzyka żółciowego i wątroby), sok uchodzi do dwunastnicy. Enzymy pozostają nieczynne, póki nie trafią do jelita cienkiego i dopiero tam rozkładają składniki pokarmowe do formy pozwalającej je optymalnie przyswajać.

Kiedy trzustka choruje

Często niełatwo zauważyć, że z trzustką dzieje się coś złego. Dowiedziono, że funkcje zewnątrzwydzielnicze są upośledzone dopiero wtedy, gdy narząd ma już uszkodzone ok. 90 proc. miąższu. Niektóre objawy związane z chorobami tego narządu są dyskretne i bagatelizowane. Pozornie niegroźny uraz brzucha może doprowadzić do ostrego zapalenia trzustki, będącego stanem zagrożenia życia.

Lekarze przyznają, że rak trzustki najczęściej jest wykrywany w stadium zaawansowanym, kiedy choremu trudno już pomóc.

Wszelkie problemy z trzustką powinien diagnozować i leczyć specjalista gastrolog (kieruje do niego lekarz pierwszego kontaktu). Kiedy się do niego zwracać po pomoc? Zawsze, gdy podejrzewasz, że za przykrymi dolegliwościami może stać choroba trzustki lub inny problem z układem pokarmowym.

Trzustka: najczęstsze problemy

Objawy chorób trzustki nie są charakterystyczne. Ból w nadbrzuszu, czyli powyżej pępka, promieniujący do pleców lub obejmujący część żeber może wskazywać na zmiany nowotworowe. Także nawracające wymioty i silne wzdęcia, szczególnie po zjedzeniu obfitego posiłku mogą sygnalizować takie problemy. Nie ma na co czekać: trzeba odwiedzić gastrologa. Wprawdzie najczęściej lekarz rozpoznaje nie raka, a przewlekłe zapalenie trzustki, ale i ono wymaga leczenia.

Wśród charakterystycznych objawów zmian nowotworowych trzustki wymienia się jeszcze:

• utratę apetytu i spadek masy ciała,
• żółtaczkę,
• cukrzycę.

Czasem pojawia się też tzw. wędrujące zapalenie żył (nawracające bóle, obrzęki i zaczerwienienie w obrębie żył, zwykle kończyn dolnych), problem rzadko kojarzony z tą chorobą.

Przewlekłemu zapaleniu trzustki towarzyszą uporczywe cuchnące biegunki tłuszczowe, osłabienie, spadek masy ciała, brak apetytu. Ból w lewym podżebrzu jest zazwyczaj tępy, może mu towarzyszyć cukrzyca i stany podgorączkowe.

Niebezpiecznym schorzeniem trzustki jest ostre zapalenie, które zawsze wymaga leczenia szpitalnego. Jego objawy to silne, promieniujące bóle brzucha pod pępkiem, nudności, wymioty, zatrzymanie stolca, gorączka powyżej 39 st. C., wzrost poziomu cukru we krwi.

Do ostrego zapalenia trzustki może doprowadzić np.:

• pozornie niegroźny uraz brzucha,
• zabiegi w obrębie jamy brzusznej,
• zatrucie toksynami,
• kamica żółciowa,
• przedawkowanie alkoholu.

Zapalenie przewlekłe to przede wszystkim problem alkoholików, chorych na mukowiscydozę i osób cierpiących na kamicę przewodową dróg żółciowych lub w przewodzie trzustkowym. Bywa też powikłaniem po ostrym zapaleniu trzustki.

Nie wiemy na pewno, skąd bierze się rak trzustki. Z pewnością sprzyja mu palenie papierosów i niezdrowa dieta obfitująca w białko oraz tłuszcze. Trzustkę nieraz dopadają guzy neuroendokrynne (NET).

Leczenie raka zwykle wymaga częściowego wycięcia narządu, a także chemioterapii i radioterapii.

Zapalenie przewlekłe trzustki najczęściej wymaga diety niskotłuszczowej i uzupełniania enzymów doustnie. Czasem konieczny jest zabieg chirurgiczny: drenowanie poszerzonych przewodów trzustkowych.

Chorym z ostrym zapaleniem w szpitalu podaje się leki hamujące wydzielanie soku trzustkowego, środki przeciwbólowe. Konieczna jest całkowita głodówka i czasowe żywienie pozajelitowe, by narząd mógł w pełni odpocząć. Czasami konieczna bywa dializa otrzewnowa lub odsysanie treści żołądkowej.

Trzustka i profilaktyka

By zapobiegać chorobom związanym z trzustką, należy przede wszystkim dbać o dietę i eliminować z niej nadmiar tłuszczów (czytaj o zdrowiej diecie). Bardzo ważne jest rzucenie papierosów i rezygnacja z alkoholu. Alkohol jest przyczyną ponad 50 proc. przypadków ostrego zapalenia trzustki.

Choroby trzustki, podobnie, jak innych narządów, czasem do stadium zaawansowanego nie dają wyraźnych objawów. Dlatego podczas profilaktycznych badań krwi warto też skontrolować trzustkę. Dobrym sposobem na wczesne wykrycie ewentualnych zmian patologicznych jest sprawdzanie poziomu enzymu amylazy (AMI) we krwi. Norma (wartości orientacyjne, referencyjne) to: 25 - 125 U/l, dla osób powyżej 70 roku życia 20 - 160 U/l. Amylazę można też skontrolować w moczu (wartości referencyjne, czyli preferowane: < 650 U/l).

Dobrze jest również badać krew na obecność podwyższonego poziomu leukocytów (tzw. leukocytoza). Może być spowodowana przez inne problemy zdrowotne, ale wówczas także wymaga wyjaśnienia.

USG często niewystarczające do oceny stanu trzustki

Jeśli często boli cię brzuch, standardem jest badanie USG. Słusznie, wiele problemów w układzie pokarmowym, także z trzustką, wykrywa się podczas badania USG jamy brzusznej. Jeśli lekarz ci zaleci jego wykonanie z jakiegokolwiek powodu, nie zwlekaj. USG nie boli, zasadniczo nie wymaga specjalnych przygotowań, a może uratować życie, zwłaszcza gdy wykonuje je doświadczony specjalista.

Zarazem z USG trzustki jest pewien problem. Niejednokrotnie narząd jest na nim niewidoczny, bo zasłaniają go gazy. Stąd zalecenie, by przed USG być na czczo ok. 6 godzin i już dobę przed zastosować preparaty wspomagające pozbycie się gazów z jelit (bez recepty, o właściwy zapytaj lekarza, który zleca badanie lub farmaceutę).

Bywa, że nawet staranne przygotowanie nie pomaga. Dlatego w przypadku uzasadnionego podejrzenia zmian w trzustce, nieraz wskazane jest badanie tomograficzne, ultrasonografia endoskopowa i oznaczanie markera CA19-9. W przypadku objawów sugerujących rzadkie guzy neuroendokrynne - inne specjalistyczne badania obrazowe i laboratoryjne.

Jeśli jesteś w grupie ryzyka raka i innych chorób trzustki, zwróć uwagę diagnoście na ten problem i poproś o realną, pogłębioną ocenę gruczołu. To już powinien być standard, ale nie zaszkodzi o nim przypomnieć.