Nasz organizm to bardzo skomplikowany mechanizm, który w różnoraki sposób może odpowiadać na potencjalnie niegroźne dla niego składniki. Czasami nawet niewielka ilość spożytego przez Ciebie świeżego, nieprzetworzonego termicznie mleka sprawia, że masz dolegliwości żołądkowe, ale już wypicie ciepłego kakao czy zjedzenie jogurtu mlecznego z rana nie powoduje żadnych objawów. Jak to jest możliwe?
Alergia, a nadwrażliwość
Niestety, wszystkie wyżej wymienione terminy używane są powszechnie jako synonimy i stosowane wymiennie, a dotyczą tak naprawdę różnych rzeczy. Nie tylko zwykli zjadacze chleba nadużywają lub mylą te pojęcia - potknięcia zdarzają się również specjalistom, którzy używając własnych skrótów myślowych mówią jedno, a tak naprawdę mają na myśli coś zgoła innego.
Najszerszym terminem, opisującym powtarzalne objawy wywołane składnikiem spożytym w dawce tolerowanej przez osoby zdrowe, jest właśnie nadwrażliwość. Z jednej strony nadwrażliwość może mieć charakter alergiczny (poprawnie: nadwrażliwość alergiczna, czyli alergia) i jest zawsze związana ze ściśle określoną odpowiedzią naszego układu odpornościowego - najczęściej objawia się to produkcją przeciwciał klasy IgE np. przeciwko białkom mleka - kolokwialnie przeciwko mleku.
Z drugiej strony nadwrażliwość może być całkowicie niezależna od układu odpornościowego, a jej przyczyną są zwykle zaburzenia metaboliczne, najczęściej spowodowane brakiem lub niską aktywnością enzymu, który jest odpowiedzialny za metabolizm konkretnego składnika. W takim przypadku utarło się określenie nietolerancja - poprawnie: nadwrażliwość niealergiczna.
Nadwrażliwość alergiczna (alergie) i niealergiczna (nietolerancje) różnią się nie tylko z definicji, różne jest również spektrum i nasilenie występujących objawów, ich czas pojawiania się po spożyciu pokarmu, dawka wywołująca dolegliwości czy częstość występowania związana z wiekiem pacjenta.
Alergia, a nietolerancja
W przypadku alergii na mleko nawet niewielkie dawki alergenu mogą powodować objawy kliniczne o bardzo szerokim spektrum obejmujące: skórę, układ oddechowy, pokarmowy, objawy pojawiają się zwykle już po kilku minutach po posiłku. Alergia na składniki mleka dotyczy głównie dzieci poniżej 5 roku życia (ok. 8%), rzadziej osób starszych (ok. 2%).
Nietolerancja mleka związana jest przede wszystkim z dolegliwościami żołądkowo-jelitowymi, które interpretowane są zwykle przez nas bardziej jako dyskomfort niż chorobę np.: wzdęcia, nudności, uczucie pełności, kolki, biegunki, wymioty. Objawy nietolerancji po spożyciu mleka mogą być opóźnione, a ich nasilenie jest zależne od przyjętej dawki. W przypadku małych ilości objawy mogą w ogóle nie wystąpić. Nietolerancje mleka dotyczą zwykle dzieci powyżej 5 roku życia i osób dorosłych, mogą nasilać się z wiekiem.
Alergie na mleko
W skład mleka wchodzi mieszanina ok. 30 różnych białek, które mogą potencjalnie wywołać niepożądaną reakcję naszego organizmu. Białka zawarte w mleku możemy podzielić na dwie frakcje: kazeinę (ok. 20%) i białka serwatkowe: m. in.: alfa-laktoalbumina, beta-laktoglobulina, laktoferyna i surowicza albumina wołowa (ok. 80%).
U osób zdrowych białkowe składniki mleka są tolerowane przez układ immunologiczny - nasz organizm nie rozpoznaje ich jako groźne i nie odpowiada na ich obecność. Pozwala nam na przyswojenie tego bogatego w składniki odżywcze pokarmu.
Inaczej wygląda sytuacja u osób z alergią. W ich przypadku układ immunologiczny traktuje składniki mleka jako potencjalnie groźne i produkuje przeciwko nim przeciwciała klasy IgE (alergie IgE-zależne). Ich zadaniem jest rozpoznanie „intruza” i w konsekwencji eliminacja z naszego organizmu.
Alergia może się to objawiać niegroźnie (dolegliwości-żołądkowo-jelitowe: biegunki, kolki, wymioty, alergiczny nieżyt nosa, pokrzywka skórna), ale może również prowadzić do chorób przewlekłych (astma, atopowe zapalenie skóry) czy nawet zagrażać zdrowiu i życiu, powodując uogólnioną reakcję naszego organizmu (wstrząs anafilaktyczny).
Każdy organizm indywidualnie odpowiada na białka mleka krowiego czego dowodem jest produkcja przeciwciał przeciwko różnym białkom. W przypadku alergii na mleko najczęściej mamy do czynienia z uczuleniami poliwalentnymi (ok. 75% wszystkich przypadków), czyli na więcej niż jedno białko mleka - zwykle dotyczą one tzw. głównych alergenów mleka, czyli: kazeiny, alfa-laktoalbuminy i beta-laktoglobuliny.
Zdecydowanie rzadziej powodem alergii są przeciwciała przeciwko laktoferynie czy surowiczej albuminie wołowej (BSA), jednak ich diagnostyka jest również niezwykle ważna, gdyż czasami są one jedynymi wykrywalnymi przeciwciałami u osób cierpiących na alergię.
Diagnostyka alergii na mleko
Diagnostyka alergii IgE-zależnej na składniki mleka krowiego opiera się przede wszystkim na dokładnym wywiadzie lekarskim dotyczącym objawów, ich nasilenia i zanikania w zależności od diety. Kolejnym etapem jest poddanie pacjenta testom eliminacyjnym i prowokacji pokarmowej, których celem jest określenie wycofania się objawów po eliminacji mleka z diety oraz pojawienie się objawów po powtórnym wprowadzeniu mleka do jadłospisu.
W diagnostyce alergii na mleko wykorzystuje się również testy skórne oraz testy serologiczne. Testy serologiczne wykrywają swoiste IgE przeciwko składnikom mleka. Wynik testu serologicznego powinien być potwierdzony testem eliminacji i prowokacji oraz oceniony w odniesieniu do manifestacji klinicznych pacjenta.
W serologicznych testach diagnostycznych jako źródło alergenów mleka wykorzystywany jest przede wszystkim pełny ekstrakt mleka krowiego. Zapewnia to obecność wszystkich potencjalnie alergizujących składników mleka, ale nie wskazuje przeciwko któremu dokładnie białku chory wytwarza przeciwciała. Część testów umożliwia dodatkowo określenie poziomu przeciwciał IgE przeciwko najważniejszym antygenom odpowiedzialnym za powstanie reakcji alergicznej: kazeinie, beta-laktoglobulinie, alfa-laktoalbuminie, BSA czy laktoferynie. Taka informacja pozwala na stworzenie indywidulanego profilu uczulenia każdego pacjenta.
Dodatkowo z dużym prawdopodobieństwem można wskazać, czy alergia występuje wyłącznie po spożyciu świeżego, nieprzetworzonego termicznie mleka (świadczy o tym obecność przeciwciał przeciwko białkom niestabilnym w wysokiej temperaturze: ß-laktoglobulinie, alfa-laktoalbuminie, BSA, laktoferynie), czy też mamy do czynienia z alergią na mleko pod każdą postacią (obecność przeciwciał przeciwko kazeinie - stabilnej w wysokiej temperaturze).
Kazeina jest również powszechnie stosowana w przemyśle spożywczym jako dodatek do mięs, czekolad, chipsów ziemniaczanych. Identyfikacja swoistych przeciwciał pozwala na unikanie przez alergika również tych produktów. Z kolei przeciwciała IgE anty-BSA mogą wskazywać również na reakcję alergiczną na wołowinę.
Nietolerancja mleka
Najczęstszą przyczyną nietolerancji na składniki mleka jest nietolerancja laktozy (cukru mlecznego), która może dotyczyć nawet do 37% polskiego społeczeństwa. Nietolerancja może wynikać z różnych przyczyn, jednak najczęściej ma podłoże genetyczne, związane z polimorfizmen (wersją) genu LCT laktazy (pierwotna nietolerancja laktozy).
Przyczyną pierwotnej nietolerancji laktozy jest pogłębiający się z wiekiem niedobór laktazy - enzymu znajdującego się w jelicie cienkim odpowiedzialnego za trawienie laktozy. Pierwotna nietolerancja laktozy może rozwinąć się w każdym wieku. U dzieci do 5 roku życia, z powodu dużej aktywności tego enzymu, bardzo rzadko stwierdza się jednak nietolerancję na laktozę. U małych dzieci główną przyczyną niepożądanych reakcji organizmu na składniki mleka jest alergia pokarmowa, wynikająca z produkcji przeciwciał IgE. Pierwotna nietolerancja laktozy rozwija się zwykle powyżej 5 roku życia u osób z predyspozycją genetyczną.
Wtórna (nabyta) nietolerancja laktozy ma zwykle charakter przejściowy. Jej przyczyną jest zmniejszenie aktywności laktazy z powodu ostrych zakażeń żołądkowo-jelitowych, celiakii, alergii pokarmowych oraz wskutek ubocznego działania leków bądź alkoholu. Może być również wynikiem niedożywienia, mukowiscydozy, choroby Leśniowskiego-Crohna, enteropatii i innych.
Osoby cierpiące na pierwotną bądź wtórną postać nietolerancji laktozy mogą tolerować pokarmy zawierające laktozę w małych ilościach np. sery twarde jogurty czy kefiry. Ryzyko wystąpienia objawów zwiększa się z ilością laktozy w pożywieniu.
Z kolei wrodzona nietolerancja laktozy (alaktazja) to bardzo rzadkie wrodzone zaburzenie metaboliczne, charakteryzujące się całkowitym niedoborem laktazy, a tym samym niezdolnością do trawienia laktozy od momentu narodzin. Pacjenci z tym schorzeniem muszą stosować dietę bezlaktozową przez całe życie, ponieważ nie tolerują nawet niewielkich ilości laktozy w pożywieniu.
Diagnostyka nietolerancji laktozy
Najczęstszym badaniem stosowanym w rozpoznaniu nietolerancji laktozy jest wodorowy test oddechowy. W teście tym pacjentowi podaje się określoną dawkę laktozy, a następnie przez kilka godzin monitoruje stężenie wodoru w wydychanym powietrzu. Zwiększenie stężenia wodoru wskazuje, że laktoza jest fermentowana przez bakterie jelitowe, a nie trawiona przez laktazę. Należy jednak pamiętać, że ten test nie umożliwia różnicowania czy niedobór laktazy ma charakter wtórny, czy pierwotny. Wyniki mogą być dodatkowo zafałszowane, jeśli pacjent np. przyjmuje lub przyjmował antybiotyki, a także jeśli jest palaczem.
Dynamiczny rozwój technik biologii molekularnej w ostatnich kilkunastu latach sprawił, że do dyspozycji pacjenta dostępne są testy genetyczne, które mogą być pomocne do postawienia odpowiedniej diagnozy i nie są tak uciążliwe jak powszechnie wykorzystywane wodorowe testy oddechowe. Obecnie udało się zlokalizować kilkanaście polimorfizmów genu laktazy, które warunkują tolerancję bądź nietolerancję laktozy w wieku dorosłym.
Test genetyczny pozwala na różnicowanie postaci wtórnej od pierwotnej oraz jest pomocny w ocenie predyspozycji genetycznych u krewnych osób już zdiagnozowanych. Test wnosi również wiele informacji do diagnostyki różnicowej zespołów chorobowych, których objawy są podobne do nietolerancji laktozy. Pozwala na przykład odróżnić nietolerancję od alergii.
Dużym błędem popełnianym przez większość osób wykonujących na własną rękę diagnostykę serologiczną lub genetyczną jest eliminacja mleka z diety bez wcześniejszej konsultacji z lekarzem specjalistą. Każdy wynik musi zostać zinterpretowany przez lekarza, który sugerując się wynikami testów serologicznych lub genetycznych oraz obrazem klinicznym pacjenta podejmie decyzję o ewentualnym wyłączenia mleka i produktów mlecznych z jadłospisu.
Autor: Michał Podkalicki (na zdjęciu), menadżer ds. alergologii, EUROIMMUN POLSKA Sp. z o. o., więcej informacji na www.alergiczne.info
Czytaj także:
