Nieziarnicze chłoniaki - charakterystyka i przyczyna choroby
Nieziarnicze chłoniaki (ang. non-Hodgkin lymphoma, NHL) należą do grupy nowotworów złośliwych wywodzących się z komórek krwi i tkanki limfatycznej. Chłoniaki nieziarniste zajmują szóste miejsce na świecie wśród chorób dotykających dorosłych ludzi. U dzieci to około 5-7 procent schorzeń.
Chłoniaki związanne są z mieprawidłowościami w komórkach zwanych limfocytami. Te komórki są częścią układu odpornościowego i mają za zadanie bronić organizmu przed chorobami, ale czasem same stają się jej źródłem. Zdarza się tak, gdy w wyniku zmian w budowie któregoś z licznych limfocytów dochodzi do niekontrolowanego ich podziału i rozsiania się po organizmie.
Wśród chłoniaków wyróżnia się dwa rodzaje: chłoniaki Hodgkina (czyli ziarnicę złośliwą) i chłoniaki nieziarnicze (NHL). Termin NHL dotyczy wielu różnych typów chłoniaków, które jednak mają pewne wspólne cechy. Chłoniak nieziarniczy zaczyna się zwykle w węzłach chłonnych lub innej tkance limfatycznej obecnej w niemal każdym miejscu naszego ciała.
Układ limfatyczny jest częścią układu odpornościowego, który pomaga zwalczać infekcje i niektóre inne choroby. To dzięki układowi limfatycznemu przemieszczają się po ciele różne płyny.
Główne miejsca to, gdzie grupują się komórki limfatyczne to:
- węzły chłonne - połączone systemem naczyń limfatycznych skupiska limfocytów i innych komórek układu odpornościowego. Rozmieszczone są w całym ciele, w tym w klatce piersiowej, brzuchu i miednicy. Mają wielkość fasoli.
- śledziona - organ położony pod dolnymi żebrami po lewej stronie ciała. To tam produkowane są limfocyty i inne komórki układu immunologicznego, a także przechowywane zdrowe komórki krwi i odfiltrowywane uszkodzone, a także bakterie i szkodliwe pozostałości po przemianach komórkowych.
- szpik kostny - gąbczasta tkanka znajdująca się w środku największych kości. W szpiku kostnym powstają nowe komórki krwi (w tym niektóre limfocyty).
- grasica - mały narząd umiejscowiony za górną częścią mostka, przed sercem. Tam skupiają się limfocyty T.
- migdałki podniebienne i migdałek gardłowy - skupiska tkanki limfatycznej w tylnej części gardła. Są zaangażowane w produkcję przeciwciał przeciwko wdychanym lub połykanym zarazkom.
- przewód pokarmowy jest pełen tkanki limfatycznej
Nieziarnicze chłoniaki - rodzaje
Rodzaj chłoniaka zależy między innymi od tego, jaki typ limfocytów został dotknięty mutacją, czy limfocyty B czy T, jak dojrzałe są te rakowe komórki (czyli na którym etapie rozwoju komórek doszło do mutacji).
Komórki B (czyli limfocyty B) zajmują się wytwarzaniem białek zwanych przeciwciałami, które z kolei walczą z zarazkami. Robią to przyczepiając się do patogena, zwykle wirusa lub bakterii i "pokazując" go innym komórkom, wyspecjalizowanym w niszczeniu obcych ciał.
Komórki T (limfocyty T) dzielą się na kilka typów. Część z nich niszczy zarazki lub nieprawidłowe komórki w organizmie, inne wzmacniają lub spowalniają aktywność innych komórek układu immunologicznego.
Chłoniak może rozpocząć się od nieprawidłowości w każdym rodzaju komórek, najczęściej jednak dotyczy komórek typu B. Zatem jeden podział nieziarniczych chłoniaków to chłoniaki z komórek B i chłoniaki z komórek T.
Inny podział dotyczy szybkości z jaką postępuje choroba. Spotykamy zatem chłoniaki powolne oraz agresywne.
Powolne chłoniaki rosną i rozprzestrzeniają się powoli. Czasem zmiany są tak niewielkie, że początkowo nie wymagają leczenie, a jedynie obserwacj, dopóki nie staną się goźniejsze. Najczęściej spotykany wśród nich to chłoniak grudkowy.
Chłoniaki agresywne rosną i rozprzestrzeniają się błyskawicznie. Wymagają natychmiastowego leczenia. Najczęściej spotykany to chłoniak rozlany z dużych komórek B (DLBCL).
Istnieje jeszcze jeden rodzaj chłoniaka, pozostający jakby poza powyższym podziałem. Jest to chłoniak z komórek płaszcza (MCL, ang. Mantle Cell Lymphoma). Prekursorem komórek nowotworowych są limfocyty B znajdujące się w strefie płaszcza, otaczającej grudkę chłonną. MCL należy do grupy chłoniaków o niepewnym rokowaniu.
Wszystkie chłoniaki nieziarnicze mogą przenosić się na inne części układu chłonnego i inne organy, jeżeli nie są leczone, a zatem choroba może się przenieść na szpik kostny, mózg, wątrobę itd.
Nieziarnicze chłoniaki - klasyfikacja
Obecnie obowiązuje klasyfikacja chłoniaków nieziarniczych według WHO. Grupuje się tutaj chłoniaki na podstawie rodzaju limfocytów, od których zaczyna się chłoniak, tego, jak wygląda pod mikroskopem, jakie są cechy chromosomowe komórek chłoniaka oraz jakie białka znajdują się na powierzchni komórek rakowych.
Chłoniaki B-komórkowe:
- chłoniak/białaczka limfoblastyczna B-komórkowa (B-LBL/ALL)
- przewlekła białaczka limfatyczna (chłoniak z małych limfocytów, CLL/SLL)
- białaczka włochatokomórkowa
- chłoniak z komórek płaszcza (MCL)
- chłoniak strefy brzeżnej (MZL)
- chłoniak grudkowy (FL)
- chłoniak rozlany z dużych komórek B (DLBCL)
- szpiczak plazmocytowy (MM)
- chłoniak limfoplazmocytowy/makroglobulinemia Waldenströma
- chłoniak Burkitta
Chłoniaki T/NK-komórkowe:
- chłoniak/białaczka limfoblastyczna T-komórkowa (T-LTL/ALL)
- chłoniak z obwodowych komórek T
- ziarniniak grzybiasty
- anaplastyczny chłoniak wielkokomórkowy
Nieziarnicze chłoniaki - czynniki ryzyka
Przyczyny rozwoju chłoniaków nieziarniczych nie są znane. Prawdopodobne pewną rolę grają predyspozycje genetyczne, a także czynniki genetyczne, środowiskowe oraz infekcyjne. Różne typy chłoniaka nieziarniczego mogą być powiązane z innymi czynnikami ryzyka.
Główne czynniki ryzyka rozwoju chłoniaka nieziarniczego to:
- wiek - większość chłoniaków rozwija się po 60-tym roku życia (ale istnieją też typy chłoniaków występujące częściej u młodych ludzi)
- płeć - ryzyko jest wyższe u mężczyzn niż u kobiet, ale pewne typy choroby atakują częściej kobiety
- rasa, pochodzenie etniczne, miejsce zamieszkania - szacuje się, że to rasa biała częściej choruje na chłoniaki, generalnie ta choroba częściej pojawia się w krajach rozwiniętych (Stany Zjednoczone i Europa maja najwyższe wskaźniki zachorowań). Niektóre typy chłoniaków są powiązane z zakażeniami, typowymi dla wybranych regionów na świecie.
- historia choroby w rodzinie - większe ryzyko zachorowania ma ktoś, kto posiada krewnego pierwszego stopnia, kto doświadczył tej choroby (a więc rodziców, dziecko lub rodzeństwo)
- narażenie na niektóre chemikalia, takie jak benzen, niektóre herbicydy i środki owadobójcze
- prawdopodobnie leki stosowane w chemioterapii, niektóre leki stosowane przy reumatoidalnym zapaleniu stawów, takie jak metotreksat i inhibitory czynnika martwicy nowotworu (TNF) - ale to nie zostało do końca udowodnione
- narażenie na promieniowanie (na przykład większe ryzyko rozwoju choroby mają osoby leczone radioterapią i chemioterapią z powodu innych nowotworów)
- osłabiony układ immunologiczny - osoby po przeszczepach, a także zakażone wirusem HIV, osłabienie układu odpornościowego przez niektóre choroby genetyczne
- choroby autoimmunologiczne, takie jak reumatoidalne zapalenie stawów, toczeń rumieniowaty układowy, choroba Sjorgena, celiakia i inne
- niektóre infekcje - szczególnie te, w których atakujące wirusy bezpośrednio przekształcają limfocyty (czyli wpływają na DNA limfocytów). Są to: ludzki wirus limfotropowy z komórek T (HTLV-1) czyli wirus ludzkiej białaczki z komórek T, wirus Epsteina-Barra (EBV), ludzki wirus opryszczki 8 (HHV-8)
- niektóre choroby, w tym AIDS, niektóre długotrwałe infekcje
- zakażenie bakterią Helicobacter pylori, bakterią Chlamydia psittaci, Campylobacter jejuni, długotrwałe zakażenie wirusem zapalenia wątroby typu C (HCV)
- otyłość - chociaż ten czynnik ryzyka wymaga jeszcze badań
- implanty piersi (może rozwinąć się anaplastyczny chłoniak wielokomórkowy w piersi - ALCL)
Nieziarnicze chłoniaki - objawy, jak ustala się diagnozę
Jak objawia się nieziarniczy chłoniak? Objawy choroby mogą być następujące:
- powiększenie węzłów chłonnych - na szyi, pod pachami, w pachwinach i innych miejscach pojawiają się na węzłach chłonnych niewielkie (do 2 cm) i niebolesne guzki, powoli się powiększające
- ból brzucha, krwawienie z przewodu pokarmowego, żółtaczka - mogą wskazywać na chłoniaka (ale nie tylko)
- bóle głowy i kręgosłupa, gdy dojdzie do nacieków nowotworowych na struktury mózgu i kręgosłupa
- duszności spowodowane powiększeniem węzłów chłonnych w piersi
- osłabienie, bladość skóry, większa podatność na infekcje, duże krwawienie po urazie lub bez większej przyczyny
- obrzęk kończyn dolnych
- objawy ogólne takie jak gorączka bez wyraźnej przyczyny, poty nocne, utrata masy ciała
- w czasie badania lekarskiego stwierdza się powiększenie wątroby, powiększenie śledziony, czasem obecność płynu w jamie brzusznej lub płucach, nieprawidłowości neurologiczne.
Tego typu dolegliwości powinny nas skłonić do wizyty u lekarza, który zleci morfologię krwi, a także badania obrazowe, takie jak RTG płuc czy USG jamy brzusznej. Ponadto wykonuje się badania histopatologiczne (pobiera się w tym celu zmieniony chorobowo węzeł chłonny lub fragment chorego narządu).
Aby rozpoznać z którym z kilkudziesięciu chłoniaków mamy do czynienia, zleca się ponadto cały szereg innych specjalistycznych badań, w tym molekularnych. Bada się ponadto, jak bardzo rak rozsiał się już po organizmie. Pomocna jest wtedy tomografia komputerowa, rezonans magnetyczny, pozytronowa tomografia emisyjna, a także nakłucie lędźwiowe, badanie endoskopowe (w zależności od podejrzenia, który rodzaj chłoniaka zaatakował organizm).
Nieziarnicze chłoniaki - leczenie
Chłoniaki agresywne wymagają wszczęcia natychmiastowego leczenia. Chłoniaki o powolnym przebiegu przez wiele lat można pozostawić bez leczenia, a jedynie obserwować. Nieziarniste chłoniaki leczy się różnymi metodami, w zależności od typu oraz zaawansowania choroby.
Metody leczenia:
- chemioterapia
- leki uzupełniające chemioterapię, w tym glikokortykosteroidy, przeciwciała monoklonalne
- przeszczep szpiku kostnego (stosowane dość rzadko)
- radioterapia
- operacja chirurgiczna (rzadko stosowana przy nieziarnistych chłoniakach)
- antybiotyki w przypadku zakażenia Helicobacter pylori
- chłoniaki skóry leczy się naświetlając fragmenty skóry światłem ultrafioletowym lub z zastosowaniem PUVA (fotochemioterapia)
- leczenie wspomagające (np. szczepienia ochronne, wzmacnianie układu odpornościowego, przetaczanie krwi, leki przeciwbólowe, przeciwwymiotne)
W okresie choroby istotna jest właściwa dieta, aby nie dopuścić do nadmiernej utraty masy ciała. Chłoniaki nieziarniste można całkowicie wyleczyć, jeśli odpowiednio wcześnie rozpocznie się leczenie. Rokowanie zależy od rodzaju chłoniaka i stadium zaawansowania choroby.
