Dołącz do serwisu Zdrowie na Facebooku!
Chcesz być na bieżąco ze Zdrowiem? Dodaj wtyczkę Gazeta.pl do Chrome
Układ limfatyczny - funkcje
Układ limfatyczny (inaczej układ chłonny) stanowi w organizmie człowieka uzupełnienie układu krwionośnego. Płynąca w nim limfa (chłonka) to płyn ustrojowy, który pośredniczy w wymianie składników pomiędzy krwią a innymi tkankami ciała, ale nie tylko. Pomaga ona również usunąć z organizmu nadmiar płynów i transportuje tłuszcze.
W układzie tym powstają i dojrzewają ponadto „żołnierze” układu immunologicznego - limfocyty, które wchodzą w skład białych krwinek. Układ limfatyczny odpowiada również za ich dystrybucję w organizmie, a także wspiera układ odpornościowy w wyłapywaniu oraz zwalczaniu niebezpiecznych dla organizmu toksyn, bakterii i wirusów.
Układ limfatyczny - budowa: naczynia limfatyczne, limfa i węzły chłonne
Za podstawowe części układu limfatycznego uważa się: naczynia limfatyczne (począwszy od najmniejszych naczyń włosowatych, aż po dwa główne pnie chłonne) oraz węzły chłonne. Oprócz nich, do narządów pomocniczych zaliczane są szpik kostny, śledziona, grasica oraz migdałki.
Naczynia limfatyczne podobne są do naczyń krwionośnych, ich układ jednak nie jest zamknięty. Odpowiadają za transport limfy w organizmie. Na początku znajdują się niewielkie włosowate naczynia limfatyczne (tzw. włośniczki chłonne), które łącząc się, tworzą coraz większe przewody limfatyczne, uchodzące do układu krwionośnego (do kątów żylnych, utworzonych z połączenia żył szyjnych i żył podobojczykowych). Przewody te są już grubsze, w środku zaś mają zastawki, uniemożliwiające cofanie się limfy.
Największym naczyniem chłonnym (i jednym z dwóch głównych pni chłonnych) jest przewód piersiowy, który ma długość około 40 cm. Zbiera on chłonkę z obu kończyn dolnych, miednicy, jamy brzusznej, lewej części klatki piersiowej, lewej kończyny górnej oraz lewej strony szyi i głowy. Uchodzi natomiast do lewego kąta żylnego. W przeciwieństwie do niego przewód chłonny prawy jest bardzo krótki. Ma średnio około 1,5 cm i zbiera chłonkę z pozostałej części układu chłonnego, to jest: prawej części klatki piersiowej oraz prawej strony szyi i głowy. Uchodzi natomiast do prawego kąta żylnego. Naczynia limfatyczne możemy podzielić na naczynia aferentne (doprowadzające), które zbierają chłonkę i dostarczają ją do węzłów chłonnych oraz naczynia eferentne (odprowadzające), które dostarczają ją do krwioobiegu. Przepływ chłonki przez naczynia limfatyczne możliwy jest między innymi dzięki skurczom mięśni szkieletowych oraz towarzyszącym oddychaniu zmianom ciśnienia w klatce piersiowej.
Limfa, to płyn ustrojowy, który powstaje w wyniku przesączania płynu tkankowego przez włosowate naczynia limfatyczne. Ma skład podobny do osocza i zawiera różne sole mineralne, składniki odżywcze (np. witaminy) i przeciwciała. Ponieważ odpowiada za transport i wymianę składników pomiędzy krwią i tkankami ciała, w różnych odcinkach układu chłonnego jej skład i wygląd mogą się nieco różnić. Zazwyczaj jest bezbarwna i przejrzysta, jednak w naczyniach chłonnych jelita, gdzie transportuje tłuszcze, ma kolor mleczno-żółty, przez co bywa nazywana mleczem.
Węzły chłonne to niewielkie narządy (osiągają do 3 cm), zbudowane z tkanki limfatycznej, które kształtem przypominają zwykle ziarna fasoli. W naszym ciele występują pojedynczo lub w grupach liczących od dwóch do kilkunastu węzłów. Wyróżnia się węzły powierzchowne, które leżą bliżej powierzchni skóry oraz węzły głębokie, leżące wewnątrz ciała. Występują one m.in. w pobliżu wszystkich narządów. Do ich zadań należy oczyszczanie przepływającej limfy z toksyn i drobnoustrojów oraz namnażanie limfocytów
Każdy węzeł otacza z zewnątrz torebka włóknista, która wnika do wnętrza węzła tworząc beleczki łącznotkankowe. Od strony wypukłej dochodzą do niego naczynia limfatyczne aferentne, zaś ze strony wklęsłej (wnęki) wychodzą naczynia eferentne. Pod torebką mieści się tzw. zrąb węzła, zbudowany z tkanki siateczkowatej, w której znajdują się zatoki. Właśnie przez nie przepływa chłonka, dążąc w głąb węzła. Zewnętrzną warstwę miąższu węzła nazywamy korą. W niej znajdują się grudki chłonne - kuliste twory o średnicy 1-2 mm, zawierające głównie limfocyty B. Leżący wewnątrz węzła chłonnego rdzeń składa się natomiast z beleczek rdzennych i zatok rdzennych, którymi przepływa limfa, a także pasm rdzennych (inaczej sznurów rdzennych), w których - oprócz limfocytów - znajdują się niekiedy plazmocyty, czyli komórki produkujące przeciwciała.
Układ limfatyczny - budowa: narządy pomocnicze
Narządy układu limfatycznego dzielimy na centralne i obwodowe. Do centralnych zalicza się szpik kostny czerwony i grasicę. Stanowią one miejsce, w którym powstają i wstępnie dojrzewają limfocyty. Do narządów obwodowych, oprócz węzłów chłonnych należą natomiast śledziona i migdałki, a także grudki chłonne. To w nich dochodzi do ostatecznego dojrzewania limfocytów oraz do tworzenia komórek, skierowanych przeciwko antygenom (substancjom rozpoznawanym przez organizm jako obce).
Szpik kostny czerwony u dorosłego człowieka występuje przede wszystkim w kościach płaskich (takich jak mostek czy kości miednicy), a także w nasadach kości długich. Zbudowany jest z naczyń włosowatych oraz tkanki siateczkowatej, w której zawieszone są komórki. Tutaj również mieszczą się krwiotwórcze komórki macierzyste, z których powstają m.in. tzw. wspólne progenitorowe komórki limfopoezy, przekształcające się następnie w limfocyty T, B i NK.
Niedojrzałe limfocyty T wędrują ze szpiku do grasicy, gdzie mnożą się i dojrzewają, przekształcając w niedojrzałe, a następnie dojrzałe limfocyty grasicy (tzw. tymocyty). Większość z nich ginie, jednak część opuszcza grasicę jako immunologicznie kompetentne limfocyty grasiczozależne, czyli dojrzałe limfocyty T. Ich głównym zadaniem jest udział w reakcjach immunologicznych typu komórkowego, a przede wszystkim „zarządzanie” atakiem na „wroga”, który pojawił się w naszym organizmie.
Limfocyty B dojrzewają w miejscu swojego powstania, czyli w szpiku. Odpowiadają za tzw. humoralną odpowiedź immunologiczną, czyli wytwarzanie przeciwciał przeciw antygenom. Gdy opuszczą szpik, wędrują m.in. do węzłów chłonnych, gdzie przekształcają się w komórki plazmatyczne (plazmocyty), zdolne do wytwarzania immunoglobulin.
Ostatnie limfocyty NK (z ang. Natural Killer - naturalni zabójcy), powstają i prawdopodobnie również dojrzewają w szpiku. Biorą udział w tzw. odpowiedzi nieswoistej układu immunologicznego. Ich funkcja polega na szybkim niszczeniu komórek, które zostaną uznane za wrogie, m.in. wirusów i komórek nowotworowych. Stanowią jedną z pierwszych linii obrony, pozwalając reszcie układu immunologicznego na zmobilizowanie sił do walki z zagrożeniem.
Grasica to niewielki gruczoł, znajdujący się w klatce piersiowej, za mostkiem. Zalicza się ją zarówno do układu limfatycznego, jak i - ze względu na to, że wydziela hormony - do układu hormonalnego (inaczej dokrewnego). Przy narodzinach waży zwykle nieco ponad 10 g, największa jest w wieku 2-3 lat (35 g), natomiast począwszy od okresu dojrzewania stopniowo zmniejsza się (tzw. inwolucja) i powoli zastępowana jest przez tkankę tłuszczową.
Grasica dzieli się na dwa płaty - prawy i lewy. Z zewnątrz okrywa ją łącznotkankowa torebka, która wnika w głąb narządu, dzieląc go na tzw. „zraziki”. Jej zewnętrzną część nazywamy korą. W niej powstają tymocyty - dojrzewające limfocyty T. W części wewnętrznej, zwanej rdzeniem, znajdują się natomiast tzw. komórki Hassala (inaczej ciałka Hassala lub ciałka grasicze), prawdopodobnie miejsce rozpadu limfocytów.
Śledziona to największy narząd limfatyczny człowieka, który jednocześnie pełni rolę narządu krwiotwórczego. Ma około 12 cm długości i 7 cm szerokości, waży natomiast ok. 150-200 g. Położona jest w nadbrzuszu, po lewej stronie, pomiędzy żebrami 9. i 11. Ze względu na przynależność do dwóch układów, miąższ śledziony jest dwukolorowy - konkretnie biało-czerwony. Białe wyspy, otoczone przez czerwony miąższ, to właśnie część układu limfatycznego - tzw. miazga biała śledziony, zbudowana zarówno z limfocytów B, jak i limfocytów T (w tym m.in. ze stworzonych przez nie grudek chłonnych).
Grudki chłonne możemy znaleźć nie tylko w śledzionie i węzłach chłonnych. Występują one licznie również poza nimi, przede wszystkim w błonie śluzowej układu oddechowego i pokarmowego - przede wszystkim na ich skrzyżowaniu. W gardle i jamie nosowo-gardłowej tworzą one nagromadzenia, zwane migdałkami. Największe z nich są parzyste migdałki podniebienne, można wyróżnić jednak również: migdałek gardłowy (zwany trzecim migdałkiem), migdałek językowy oraz migdałki trąbkowe. Wraz z pasmami bocznymi tkanki chłonnej położonymi w tylnej ścianie gardła i grudkami chłonnymi położonymi w błonie śluzowej gardła tworzą one tzw. pierścień Waldeyera - jedną z pierwszych barier, chroniących nasz organizm m.in. przed drobnoustrojami (więcej o migdałkach).
Części układu limfatycznego, związane z błonami śluzowymi określa się skrótem MALT. W jego skład wchodzą składniki związane z układem oddechowym - NALT i BALT oraz te, związane z układem pokarmowym - zwane GALT. Oprócz nich występują również składniki związane ze skórą, określane jako SALT. MALT i SALT tworzą raze istotną część układu limfatycznego, zwaną częścią nieotorbioną.
Układ limfatyczny - najczęstsze dolegliwości
Najczęstszą dolegliwością związaną z działaniem układu limfatycznego jest powiększenie węzłów chłonnych, będące efektem zapalenia węzłów chłonnych. Zwykle jego przyczyną jest po prostu infekcja bakteryjna lub wirusowa (rzadziej grzybicza czy pierwotniakowa). O infekcji świadczy najczęściej ból powiększonych węzłów chłonnych (także przy ich dotykaniu) oraz ocieplenie fragmentu skóry, pod którym się znajdują. To typowy objaw m.in. mononukleozy, zwanej „chorobą pocałunków”. Z powiększonymi węzłami warto zgłosić się do lekarza, zwłaszcza wtedy, gdy stan ten trwa ok. 2 tygodni. Powiększone węzły chłonne zwiastują czasem choroby nowotworowe, które czasem wymagają natychmiastowego podjęcia leczenia (więcej na ten temat: POWIĘKSZONE WĘZŁY CHŁONNE: nie panikuj, działaj. Szybko!).
Ból kości, zwłaszcza uporczywy, silny i dotyczący wielu kości, to objaw, którego nie należy lekceważyć. Choć może towarzyszyć schorzeniom samych kości, czy innych układów naszego organizmu, bywa sygnałem choroby nowotworowej, zwłaszcza szpiczaka i białaczki. Zaniepokoić powinny nas szczególnie towarzyszące mu: przewlekłe zmęczenie, podwyższona temperatura ciała, nocne poty. Ból warto zgłosić lekarzowi, który - na podstawie badań - pomoże ustalić jego przyczynę.
Układ limfatyczny - najczęstsze schorzenia
Gdy układ limfatyczny nie działa prawidłowo, w naszym organizmie dochodzi do obrzęków limfatycznych, czyli obrzęków tkanek, spowodowanych zastojem limfy (tzw. zastój chłonki). Najczęściej mamy do czynienia z tzw. obrzękami wtórnymi, które są efektem uszkodzenia naczyń limfatycznych i/lub węzłów chłonnych. Początkowo - nawet przez kilka miesięcy lub lat - układ limfatyczny daje sobie radę, a uszkodzenie może nie powodować obrzęków. Da się je jednak wykryć, np. za pomocą limfografii.
Następnie obrzęk pojawia się jedynie wokół kostki i na przedstopiu, zazwyczaj wieczorem oraz w miesiącach letnich i ustępuje po odpoczynku (np. uniesieniu nogi, po przespanej nocy). Z czasem jednak przestaje ustępować, a skóra staje się grubsza, twardnieje, rogowacieje, traci elastyczność i liszajowacieje. Paznokcie stają się żółte i łamliwe. Stopniowo cała kończyna pogrubia się i zniekształca, zaczynając przypominać nogę słonia (tzw. słoniowacizna).
Obecność obrzęku można stwierdzić przy pomocy próby uciskowej: jeśli po krótkim naciśnięciu palcem skóry na nodze zostanie w niej dołek, mamy do czynienia z obrzękiem. Można to również sprawdzić za pomocą tzw. testu Stemmera, według którego o obrzęku limfatycznym świadczy to, że nie możemy chwycić i podnieść do góry skóry na drugim palcu stopy. W leczeniu obrzęku limfatycznego stosuje się przede wszystkim fizjoterapię (np. drenaż limfatyczny, bandażowanie kompresyjne, rehabilitację ruchową) i farmakoterapię (m.in. antybiotyki). Czasem jednak, zwłaszcza w zaawansowanych stadiach, nie udaje się uniknąć operacji
Do częstych schorzeń układu chłonnego należą również stany zapalne, w tym zwłaszcza zapalenie naczyń chłonnych, zapalenie węzłów chłonnych oraz zapalenie migdałków. Do pierwszego dochodzi zwykle w wyniku mechanicznego uszkodzenia i zakażenia bakteriami (zwykle paciorkowcami). Jego objawem może być widoczne na skórze bolesne zaczerwienienie w kształcie linii czy pręgi. Warto zgłosić się z nim do lekarza, ponieważ w jego wyniku może dojść do uszkodzenia naczyń limfatycznych, co może skutkować pojawieniem się obrzęków.
Do zapalenia migdałków również dochodzi najczęściej w wyniku infekcji paciorkowcowej. Przykładem może być angina, czyli ostre zapalenie migdałków podniebiennych i błony śluzowej gardła, które towarzyszy często innym chorobom, zwłaszcza: szkarlatynie, błonicy, mononukleozie, odrze, ospie wietrznej i grypie. Do jej głównych objawów należy silny ból w trakcie przełykania oraz gorączka. Leczy się ją głównie antybiotykami, przede wszystkim z grupy penicylin.
Układ limfatyczny - nowotwory
Zachorowania na nowotwory układu limfatycznego nie są zbyt częste. Stanowią one zaledwie 5% zachorowań na wszystkie nowotwory i w zazwyczaj pojawiają się u osób powyżej 65-70 roku życia. Najczęstsze to chłoniaki i białaczki, w przebiegu których w organizmie zaczyna się gromadzić nadmiar nieprawidłowych (tj. nie wykonujących swoich funkcji, zbyt długo żyjących) limfocytów.
Chłoniaki to nowotwory złośliwe. Są najczęściej występującym nowotworem krwi i trzecim co do częstości występowania nowotworem wieku dziecięcego. Objawiają się zwykle niebolesnym powiększeniem węzłów chłonnych, które nie zmniejsza się w ciągu 2-3 tygodni, nawet po zastosowaniu środków przeciwzapalnych. Często występuje również niewyjaśniona utrata masy ciała (o ponad 10% w ciągu 6 miesięcy), podwyższona temperatura ciała (ok. 37,5-38 stopni Celsjusza), nocne poty, a czasem także świąd skóry. Zwykle dzieli się je na chłoniaki nieziarnicze (NHL) oraz ziarnicę złośliwą. Chłoniak ziarniczy (inaczej: chłoniak Hodgkina, ziarnica złośliwa), jest dosyć rzadkim nowotworem, występującym najczęściej u młodzieży i młodych dorosłych. W zależności od stopnia zaawansowania choroby w leczeniu stosuje się radioterapię, chemioterapię lub leczenie skojarzone (radioterapię połączoną z chemioterapią).
Jeśli nowotwór atakuje szpik, mówimy z kolei o białaczce. Białaczki, podobnie jak chłoniaki, objawiają się powiększeniem węzłów chłonnych, podwyższoną temperaturą ciała, nocnymi potami, a także niedokrwistością i uczuciem przewlekłego zmęczenia. Najczęściej występującą białaczką jest tzw. przewlekła białaczka limfocytowa (PBL lub z angielskiego - CLL), stanowiąca około 25-30% zachorowań na białaczkę. Choć jej nazwa brzmi groźnie, szacuje się, że w momencie rozpoznania leczenia wymaga około 1/3 chorych. Następne 33% leczyć trzeba po dłuższym okresie obserwacji, reszta zaś w ogóle nie wymaga leczenia, ze względu na powolny postęp choroby. By zwalczyć chorobę, korzysta się najczęściej z farmakoterapi (gł. leki alkilujące, jak chlorambucyl i cyklofosfamid). Najgroźniejsze spośród białaczek są tzw. ostre białaczki szpikowe - nowotwory złośliwe i szybko postępujące, które bez leczenia powodują śmierć chorego w ciągu kilku tygodni. Główną metodą leczenia jest chemioterapia. W niektórych wypadkach konieczne jednak bywa również usunięcie śledziony (splenektomia) oraz transplantacja (przeszczep) szpiku kostnego (więcej na ten temat: Transplantacje - co, kiedy i od kogo możemy przeszczepić?).
Szpiczak mnogi (inaczej szpiczak plazmocytowy, a potoczenie po prostu szpiczak) to nowotwór złośliwy, który - podobnie jak białaczka - atakuje szpik kostny. Stopniowo rozprzestrzenia się on, osłabiając strukturę kości w całym organizmie. Jego najczęstszy objaw to ból kości, zwłaszcza w obrębie kręgosłupa, a także niedokrwistość. W moczu pojawia się natomiast tzw. białko monoklonalne, które może prowadzić do uszkodzenia nerek. W celu jego zwalczenia wykorzystuje się przede wszystkim chemioterapię, a czasem również leczenie operacyjne. Choć możliwe jest jego całkowite wyleczenie, szpiczak to choroba nawrotowa o złej prognozie.
Stosunkowo rzadkim nowotworem układu chłonnego jest rak migdałka. Jest złośliwy, a z czasem jego komórki mogą zajmować również inne części jamy ustnej i gardła. Ze względu na to, że może objawiać się bólem gardła podczas przełykania, bywa czasami mylony z anginą. Najskuteczniejszą metodą leczenia jest operacyjne usunięcie zajętego przez nowotwór migdałka, często z innymi częściami układu chłonnego, znajdującego się w obrębie szyi.
Czytaj również:
Nowotworowe powiększenie węzłów chłonnych
Przewlekła białaczka szpikowa - w pełni uleczalna bez przeszczepu szpiku?
Układ limfatyczny (chłonny) - kto go wyleczy?
Diagnozą oraz leczeniem dolegliwości i schorzeń układu limfatycznego zajmuje się przede wszystkim angiologia - jedna z najmłodszych dziedzin medycyny wewnętrznej. Do lekarza angiologa może cię skierować zarówno internista, jak i inny specjalista (np. diabetolog czy neurolog). W przypadku obrzęku limfatycznego, chory może również zgłosić się do chirurga naczyniowego lub flebologa.
Poważniejszymi schorzeniami układu limfatycznego (a szerzej - układu krwiotwórczego) zajmuje się natomiast hematologia lub hematoonkologia. Do zadań hematologa (lub hematoonkologa) należy m.in. leczenie nowotworów układu limfatycznego.
Nawet jeśli ogólnie czujemy się zdrowi, morfologię (ogólne badanie krwi) warto robić raz do roku. Zwykle nie kosztuje wiele - skierowanie zresztą może wydać internista - a może wiele powiedzieć o faktycznym stanie naszego zdrowia i pomóc na czas wychwycić wszelkie nieprawidłowości. Nawet bagatelizowana niedokrwistość z czasem może się stać poważnym problemem (więcej o anemii). Uwaga! Interpretację wyników pozostaw lekarzowi. Przyczyny nieprawidłowych wyników mogą być zarówno bardzo poważne, jak i bardzo błahe, a bez wiedzy medycznej łatwo o pomyłkę.
