Artykuł jest częścią publikacji pochodzącej z nowej serii Biblioteki Gazety Wyborczej pt.: Wielka Encyklopedia Medyczna, którą nabyć można w Kulturalnym Sklepie lub w każdą środę w kiosku
Osoba w podeszłym wieku, w znaczeniu ogólnym lub w porównaniu z innymi, młodszymi osobami. Definicja jest nieprecyzyjna, ponieważ cechy, powodujące określenie osoby mianem starej, są warunkowane wieloma czynnikami, zmiennymi w czasie, jak np. warunki klimatyczne, czy też ogólne cechy danej populacji. Przykładem jest różnica w rozumieniu pojęcia osoby starszej między obowiązującym w Polsce pod koniec XIX w., kiedy średnia długość życia obojga płci wynosiła ok. 45 lat (1880 r.) a tym z początku trzeciego tysiąclecia, kiedy średnia długość życia osiągnęła 71 lat w przypadku mężczyzn i 79 lat w przypadku kobiet (2007 r.). Szczególnym aspektem starzenia się jest wydłużenie życia kobiet, które wydają się być bardziej odporne, z przyczyn dokładniej niezbadanych, na choroby, które wpływają na umieralność mężczyzn: nowotwory, choroby sercowo-naczyniowe itp. W Polsce średnia długość życia mężczyzn i kobiet różniła się w 2005 r. o niemal 9 lat. Badania statystyczne dotyczące starzenia się odnoszą się do krajów rozwiniętych. W krajach rozwijających się sytuacja wygląda inaczej. Charakteryzują się one wysoką płodnością, podwyższoną umieralnością i względnie krótką średnią długością życia. Ich mieszkańcy mają więcej dzieci, jednak żyją krócej. Na kobietę w Europie przypada średnio 1,47 dziecka (w Polsce poniżej 1,25, wg danych z 2004 r.), natomiast na kobietę w krajach rozwijających się - 3,9. Przewidywana długość życia osoby urodzonej na początku lat 90. XX w. w jednym z krajów rozwijających się była o 13 lat krótsza, niż jego rówieśnika urodzonego w krajach rozwiniętych. Szacowana długość życia osoby urodzonej w Azji lub Afryce nie przekraczała 41 lat, co stanowi liczbę o 33 lata mniejszą, niż szacowana długość życia osoby urodzonej tego samego dnia w Japonii. Stawianie prognoz w odniesieniu do krajów rozwijających się jest niezwykle trudne. Ich droga do rozwoju wydaje się coraz dłuższa, trudna i pełna przeszkód, a przepaść między krajami bogatymi a krajami biednymi może rosnąć, zamiast się zmniejszać.
Samotność i ubóstwo
Rodzina i jej struktura mają znaczny wpływ na stan zdrowia osób starszych. Spadek umieralności w ciągu ostatnich lat przyczynił się również do znacznego wydłużenia życia w parze, co spowodowało mniejszą obecnie liczbę wdowców niż dawniej. Krótsza średnia życia mężczyzny w porównaniu z kobietą sprawia, że jest więcej wdów niż wdowców (w najstarszej części populacji proporcje wynoszą 2:1). Zjawisko to jest spowodowane również faktem, że mężczyźni z reguły żenią się z kobietami młodszymi od nich. Wdowieństwo stanowi swoisty czynnik ryzyka dla osoby, która przeżyła. Śmierć małżonka wiąże się ze zmniejszeniem wsparcia, a także tworzy pustkę uczuciową i realną, która jest przyczyną lęku i zmartwienia. Samotność osoby starszej, oprócz śmierci małżonka, może być spowodowana również rozstaniem lub rozwodem. W Polsce instytucja rozwodu została wprowadzona w 1808 r. Starsze pokolenia korzystały z niej względnie rzadko, jednak zjawisko to staje się coraz bardziej powszechne, wobec czego w przyszłej populacji osób starszych będzie coraz częstsze. Samotność osób starszych, w parze czy we wdowieństwie, jest ważnym czynnikiem z uwagi na fakt, że często nie mieszkają razem z rodziną. Struktura rodziny w krajach rozwiniętych uległa głębokiej transformacji, redukując rozmiary i wykluczając osoby starsze. Rozwój środków masowego przekazu (telefon, komputer) sprawił, że separacja osób starszych od ich dzieci i innych członków rodziny stała się mniej dotkliwa. Wspólne życie osób z różnych generacji jest rzadsze w porównaniu z przeszłością, jednak poziom wsparcia ze strony rodziny osiąga zadowalający poziom.
W odniesieniu do kwestii finansowych, osoba poniżej 65. roku życia pod koniec XX w. miała średnią miesięczną zdolność finansową o ponad 60% wyższą niż osoba powyżej 65. roku życia. Mniejsze dochody związane z niskimi emeryturami paradoksalnie odpowiadają względnie większym wydatkom stałym, jak koszty leczenia i leków. Starsze osoby zmuszone są ograniczyć konsumpcję, obniżając poziom i jakość życia. Sytuacja ta ma duże znaczenie dla zdrowia starszych osób oraz dla całego systemu opieki, ponieważ niskie dochody ogólnie zwiększają bezbronność.
Długowieczność a jakość życia
Sytuacja osoby starszej powinna być postrzegana również jako doświadczenie jednostkowe. Starość jest trudnym momentem w życiu każdego. Należy unikać określonych strategii konfrontacji z nią. Mogą one polegać na zmianie stylu życia w sposób, który pozornie rozwiązuje problemy starości i łagodzi niedogodności z nią związane, a w rzeczywistości przynosi odwrotny efekt. Zachowaniem bardzo powszechnym wśród osób starszych jest stawianie w centrum uwagi problemów zdrowotnych. Leczenie staje się głównym celem, rozrywką, podstawowym zajęciem. Choroba jest koszmarem, wrogiem, prześladowcą, a jednocześnie sposobem dowartościowania się. Stosunki interpersonalne oparte są na osobach związanych ze zdrowiem (lekarz, farmaceuta, personel medyczny itd.). Przemieszczanie się jest warunkowane wynikami badań, które należy odebrać, lekami, które trzeba kupić, spotkaniem z lekarzem specjalistą, które należy umówić itd.
Rozwój medycyny umożliwił ustalenie szeregu zasad oraz środków higienicznych, do których należy się stosować, aby unikać chorób, zachować jak najdłużej witalność i zdrowie. Ich przestrzeganie nie powinno się jednak przekształcić w obsesyjne koncentrowanie wszystkich myśli i działań wyłącznie na problemach zdrowotnych i zapobieganiu chorobom związanym ze starością. Niekiedy starsza osoba stara się odzyskać utraconą uwagę, pokazując siebie jako słabą i cierpiącą. Często można zaobserwować obnoszenie się osób starszych ze swoimi chorobami. Przyzwyczajenie do rywalizacji sprawia, że niektórzy demonstrują choroby i nieszczęścia w momencie, gdy nie mogą pokazywać już sukcesów. W ten sposób próbują wygrać w rywalizacji, kto jest bardziej chory i nieszczęśliwy. Początkowo takie postępowanie może przynosić oczekiwany efekt, jednak w konsekwencji powoduje dalsze odrzucenie i postępującą izolację osoby starszej, ze względu na zmęczenie słuchaczy.
Starsza osoba, praktycznie żyjąca w chorobie i dla choroby, musi zostać delikatnie, lecz zdecydowanie zniechęcona do stosowania tej strategii. Należy ją przekonać do bardziej przydatnych i przyjemnych rozwiązań oraz pokazać, że odmienne zachowanie przyniesie jej szacunek i uczucia. Powinna poświęcać swój czas na zajęcia możliwie najbardziej produktywne i satysfakcjonujące. W celu oddalenia widma choroby, cierpienia i śmierci powinna zachować równowagę, aby profilaktyka i leczenie nie stały się obsesją lub jedynym wyrazem życia. Lekarz w większości przypadków powinien przekonywać osoby starsze do ostrożności i dbania o siebie. Jednak w niektórych sytuacjach należałoby minimalizować znaczenie reguł profilaktycznych i środków terapeutycznych. Może to oznaczać rezygnację z przydatnych, lecz nie niezbędnych badań, które mogłyby pogłębić medykalizację problemów starszego pacjenta.
Wskazówki umożliwiające zachowanie dobrego stanu zdrowia w podeszłym wieku
Nie istnieje wyczerpująca definicja określająca dobry stan zdrowia. Bardziej adekwatne jest mówienie o zadowalającej równowadze między nieuniknionymi i częstymi chorobami z jednej strony a możliwością przeciwstawienia się ich efektom poprzez odpowiednie terapie, rehabilitację oraz wsparcie z drugiej. Równowaga ta wyraża się przede wszystkim w zdolności osoby starszej do bycia samowystarczalną przynajmniej w codziennych czynnościach, takich jak mycie, ubieranie się, jedzenie, poruszanie się bez większych problemów po domu, komunikowanie z członkami rodziny, sąsiadami, urzędnikami, przedstawicielami służby zdrowia oraz ewentualnie opieki społecznej.
Profilaktyka w dużej mierze umożliwia zachowanie samowystarczalności, ponieważ wiele problemów zdrowotnych u osób starszych jest przewidywalnych, chociaż nie zawsze możliwych do uniknięcia. Choroby sercowo-naczyniowe, nowotwory, udary mózgu, obstrukcyjne choroby odoskrzelowe i płuc, grypy są głównymi dolegliwościami osób starszych, często komplikowanymi przez inne przewlekłe problemy, jak zapalenie stawów, osteoporoza, nietrzymanie moczu, osłabienie wzroku lub słuchu, zaburzenia zdolności umysłowych.
Jako najskuteczniejsze sposoby zapobiegania, mogące być stosowane przez osoby starsze, zaleca się: zmianę niektórych elementów stylu życia, które okazały się szkodliwe oraz zachowanie innych, bardziej korzystnych; rzucenie palenia, ograniczenie spożycia sodu (soli), optymalne zredukowanie masy ciała, regularne i zrównoważone odżywianie się [nie należy przy tym zaniedbywać przyjemności, jaką ma nieść jedzenie, co jest możliwe również przy przestrzeganiu wskazań dietetyka].
Istotne jest również zachowanie przez starszą osobę, w miarę możliwości, aktywności fizycznej. Powoduje ona zmniejszenie ryzyka występowania chorób naczyniowo-sercowych, cukrzycy, nadciśnienia, nowotworów okrężnicy, lęków i depresji. Ponadto zwiększa zawartość minerałów w kościach, zmniejsza ryzyko złamań w osteoporozie, pomaga w utrzymaniu właściwej masy ciała oraz wpływa na długość życia. Przyczynia się również do zwiększenia siły mięśni, poczucia równowagi, koordynacji ruchowej, co chroni starszą osobę przed ewentualnym upadkiem i złamaniem. Podsumowując, codzienna, odpowiednio zachowana aktywność fizyczna jest jednym z filarów, na których opiera się samowystarczalność, będąca pierwszym wymogiem wysokiej jakości życia.
Profilaktyka mająca na celu utrzymanie dobrego stanu zdrowia przez osoby starsze powinna w dużej mierze opierać się na zachowaniach i zabiegach zależnych od nich samych. Wymaga jednak również dostępności usług, świadczonych przez lekarza ogólnego, laboratoria i struktury diagnostyczne zorganizowane w profilaktyczny system opieki zdrowotnej. Korzystanie z tych usług powinno być uzależnione od faktycznych potrzeb. Liczne badania naukowe wykazały, że systematyczne poddawanie wszystkich osób powyżej 70. roku życia badaniom lekarskim, mającym na celu zapobieganie lub opóźnienie postępowania chorób, występujących z reguły u osób starszych, nie jest skuteczne. Większość dolegliwości, mimo iż objawiają się z reguły w podeszłym wieku, ma swoje źródło we wcześniejszym życiu pacjentów.
Nadciśnienie, powikłania cukrzycy, demineralizacja kości, zaburzenia czynności oddechowych u palaczy, choroba wieńcowa są tylko kilkoma przykładami chorób, którym należy zapobiegać na długo przed 65. rokiem życia. Nie jest to jednoznaczne z koniecznością rezygnacji przez osobę starszą z regularnych badań okresowych, ale można je ograniczyć do kilku chorób, m.in.: raka piersi (badanie ultrasonograficzne oraz mammografia), raka szyjki macicy (badanie cytologiczne), raka okrężnicy i odbytnicy (badania na obecność krwi utajonej w kale, cyfrowe i narzędziowe badanie przez odbyt), nadciśnienia oraz kilka innych form chorobowych. Pozostałe środki zapobiegawcze powinny być stosowane przede wszystkim w sytuacjach, które mogą skutkować bardzo poważnymi konsekwencjami. Często są to proste zabiegi, jak coroczne szczepienie przeciw grypie, kontrola pomieszczeń, w których się przebywa w celu ograniczenia potencjalnych przyczyn wypadków (wypadki, upadki itd.), możliwość utrzymywania relacji społecznych i rodzinnych.
W profilaktyce głównym celem nie jest diagnoza choroby z możliwie największym wyprzedzeniem, ale szybka ocena utraty funkcji lub autonomii w taki sposób, aby móc im odpowiednio zapobiegać. Badanie funkcjonalne danej osoby to bardzo złożona analiza, ponieważ nie może ograniczać się jedynie do oceny aspektów fizycznych. Należy brać pod uwagę również sprawność intelektualną i warunki społeczne, angażując często nie tylko lekarza ogólnego, ale i różnych specjalistów. Wobec powyższego nie można poddawać całej populacji danego kraju wyczerpującym badaniom, mającym na celu wyróżnienie jednostek charakteryzujących się zaburzeniami wymagającymi terapii lub rehabilitacji i takich, którym wystarczy zwykła pomoc.
Uproszczenie tej problematyki polega na wyróżnieniu w społeczeństwie grupy ryzyka na podstawie wymienionych powyżej kryteriów. W odniesieniu do nich należy przeprowadzić ocenę funkcjonalną. Rozpoznanie osób należących do grupy ryzyka oraz zapewnienie wystarczających środków, pozwalających zachować im niezależność, funkcje oraz godność, jest przede wszystkim obowiązkiem członków rodziny, a następnie istniejących struktur sanitarnych. Jednak z reguły osoby starsze nie są otaczane wystarczającą opieką, szczególnie ze strony tych właśnie struktur, nie tylko w Polsce. Badania przeprowadzone w Stanach Zjednoczonych wykazały, że lekarze mają tendencję do przywiązywania mniejszej wagi do problemów zdrowotnych osób starszych, niż do problemów osób młodych i dorosłych. Wynika to, przynajmniej częściowo, z braku wiary w możliwość zakończenia sukcesem leczenia osób starszych.
Równie ważne jest, aby osoby starsze miały możliwość uczestniczenia w otaczających je wydarzeniach, od których są z reguły odsuwane. Jednym z najważniejszych środków zapobiegawczych przeciwko pogarszaniu się stanu zdrowia i jakości życia osoby starszej jest uniknięcie jej wyizolowania społecznego, które może prowadzić nawet do samobójstwa. Osoby starsze, w porównaniu z osobami w innym wieku, odbierają sobie życie stosunkowo najczęściej.
Ocena funkcji fizycznych i psychicznych osób starszych
Często członkowie rodziny i lekarze nie są w stanie ocenić wystarczająco szybko ewentualnych zaburzeń stanu zdrowia fizycznego i psychicznego lub też je lekceważą. Ocena psychofizyczna, w szczególności osób starszych, nie jest łatwa i wielu badaczy próbowało opracować metodę, która umożliwiłaby stworzenie profilu osoby starszej w sposób szybki i skuteczny, pozwalając na ocenę jej możliwości funkcjonalnych. Wśród wielu metod najbardziej przydatnymi są opracowane w ostatnich latach przez dwa amerykańskie zespoły badawcze. Jeden z nich to zespół wydziału medycyny Uniwersytetu Yale, drugi pochodzi z wydziału medycyny Uniwersytetu Kalifornijskiego, z Los Angeles. Najważniejszą i najbardziej innowacyjną cechą tych metod jest prostota, łatwość i szybkość aplikacji oraz brak konieczności przeprowadzania badań przyrządowych. Ograniczają się one do tych obszarów funkcjonalnych, do których najczęściej stosuje się czynności prewencyjne i korygujące.
Wzrok. Zaburzenia wzrokowe osób starszych wiążą się często z zaćmą oraz z nieprawidłowościami dotyczącymi akomodacji. Prosta i szybka metoda, pozwalająca na zidentyfikowanie zaburzeń wzroku, polega na wykorzystaniu tabeli lub strony z gazety do badania ostrości wzroku. Osoba starsza odczytuje ją z odległości 35 cm, z ewentualnym użyciem okularów. Trudności w wykonaniu tego prostego zadania są kryterium wystarczającym do zalecenia wizyty u specjalisty.
Słuch. Głuchota jest często spotykana u osób starszych i bywa przyczyną izolacji społecznej, depresji oraz zaburzeń psychicznych. Z reguły utrata słuchu jest obustronna i wzmożona w przypadku dźwięków wysokich. Zaburzenie słuchu można wykryć w oparciu o prosty test. Osoba badająca staje z boku osoby starszej, poza zasięgiem jej wzroku, i szepcze jej do każdego ucha po krótkim zdaniu. Jeśli badany nie słyszy wymawianego zdania, należy najpierw upewnić się, że nie ma to związku z zaleganiem woszczyzny (woskowiny usznej). Po wyeliminowaniu tej przyczyny osoba starsza powinna zostać skierowana do specjalisty w celu przeprowadzenia pełnego badania audiometrycznego.
Kończyny górne. Struktury mięśniowo- szkieletowe kończyn górnych uaktywniają się przy zmianach pozycji (przejście z leżenia do siedzenia i do pozycji stojącej) oraz w gestach, np. czesanie włosów, golenie się, ubieranie. Dalsze struktury kończyn odpowiadają za funkcje związane ze zręcznością, np. przy pisaniu lub używaniu sztućców. Wśród wielu czynności angażujących ramiona wymienia się kilka, których ocena pozwala na oszacowanie funkcjonowania kończyn górnych. Niezdolność dotknięcia karku obiema rękami może być uzależniona od występowania patologii degeneracyjnej obręczy barkowej, natomiast niezdolność do utrzymania łyżki może wynikać z uszkodzenia dolnego odcinka ramienia lub ręki. Jeśli dana osoba nie jest w stanie wykonać poprawnie jednego z tych gestów, niemal pewne jest, że również pozostałe ruchy angażujące te same segmenty mięśniowo-szkieletowe będą utrudnione. W takiej sytuacji niezbędna jest pełna i dokładna ocena, zarówno z punktu widzenia anatomii, jak i pełnionych funkcji, wszystkich odcinków ramienia (kości, stawy, mięśnie, nerwy).
Kończyny dolne. Upadki oraz trudności w chodzeniu, połączone z powtarzającymi się poślizgnięciami i potknięciami, są problemem wielu osób starszych. Często wynikają z serii zaburzeń, zarówno kończyn dolnych, jak i centralnego układu nerwowego. Funkcjonalność kończyn dolnych można ocenić, obserwując starszą osobę, jak wstaje z krzesła, przechodzi niewielki odcinek, zawraca i siada z powrotem. Jeśli występują trudności w wykonywaniu tych ruchów, niezbędne są dokładniejsze badania ortopedyczne i neurologiczne. Przydatna może okazać się również konsultacja z fizjoterapeutą, który będzie potrafił zaproponować zmiany w mieszkaniu, polecić przyrządy ułatwiające chodzenie oraz zarekomendować ćwiczenia mające na celu wzmocnienie siły mięśni i poprawę równowagi
Nietrzymanie moczu. Około 30% osób starszych skarży się na nietrzymanie moczu, lecz często członkowie rodziny i lekarze lekceważą ten bardzo odczuwalny przez pacjentów problem. Jeśli nietrzymanie moczu utrzymuje się również po identyfikacji i wyleczeniu najczęstszych przyczyn (np. zapalenie pęcherza moczowego, zapalenie pochwy, cukrzyca, niewydolność serca, stosowanie leków antycholinergicznych, środków uspokajających itd.) pacjent powinien zostać skierowany do urologa w celu rozpoznania ewentualnych przyczyn mechanicznych. Wśród nich wymienia się niestabilność mięśnia wypieracza moczu, najbardziej zewnętrznej warstwy ściany pęcherza, osłabienie zwieraczy, niedrożność cewki moczowej.
Stan odżywienia. Często osoba starsza jest niedożywiona, co może być związane z chorobami wewnętrznymi, problemami psychicznymi, takimi jak depresja, osłabieniem funkcji mózgowych połączonym z apatią i niezdolnością do zajmowania się sobą. Przyczyną mogą być również zaburzenia ruchowe, które utrudniają zdobywanie produktów i przygotowywanie posiłku. Złe odżywianie można rozpoznać już w oparciu o wygląd zewnętrzny pacjenta i łatwo jest ocenić obiektywne oznaki tego stanu. Zaleca się regularne ważenie pacjenta, zapewniając tym samym dostęp do pewnych danych, które mogą być kontrolowane na przestrzeni czasu. Powyższe odnosi się również do kwestii związanych z nadwagą.
Stan psychiczny. Najczęstsze i najpoważniejsze zaburzenia stanu umysłowego to zaburzenia poznawcze określane jako demencja. W formach lekkich oraz w fazach początkowych choroby zaburzenie umysłowe może nie być oczywiste. Często pozostaje niezauważone, jeśli nie zostaną przeprowadzone odpowiednie badania. Najbardziej znaczące wskaźniki początków zaburzeń poznawczych to utrata pamięci krótkotrwałej oraz utrata zdolności liczenia. Wśród nich najbardziej wiarygodnym i najłatwiejszym do zidentyfikowania jest pierwszy wskaźnik, ponieważ problem z wykonywaniem obliczeń arytmetycznych może być związany również z poziomem wykształcenia jednostki. Istnieje wiele testów umożliwiających ocenę stanu psychicznego. Najprostszy z nich polega na wymienieniu nazw trzech przedmiotów powszechnego użytku oraz sprawdzeniu, czy starsza osoba jest w stanie powtórzyć je bezbłędnie po upływie minuty. Jeśli pacjent nie jest w stanie tego zrobić, należy go skierować na precyzyjniejsze badania pod względem neuropsychicznym. Przydatnych szczegółów odnoszących się do stanu umysłowego pacjenta mogą dostarczyć członkowie rodziny, którzy powinni zebrać informacje na temat jego życia codziennego i uczuciowego, oraz zbadać jego potrzebę pomocy i umiejętność zadbania o samego siebie. Osoby z lekką formą demencji mogą prowadzić niemal normalne życie z pomocą rodziny. Utrata takiej pomocy, np. z powodu śmierci lub choroby małżonka, może obnażyć zaburzenia funkcjonalne, które do tej pory pozostawały w ukryciu.
Depresja. U osoby starszej może być diagnozowana przy użyciu wielu technik i skal wartościowania. Proste pytanie, jak np. "czy często czuje się pan smutny lub przygnębiony?" może być pierwszym stopniem umożliwiającym ocenę stanu psychicznego pacjenta. Przy formułowaniu pytania konieczne jest użycie przysłówka "często", w celu odróżnienia prawdziwego stanu depresyjnego od zwykłych wahań nastroju. Jeśli starsza osoba odpowie twierdząco, powinna zostać zbadana dokładniej przy użyciu, np. skali do szacowania depresji u osób starszych.
Czynności codzienne. Ocena zręczności, z jaką osoba wykonuje najprostsze czynności związane z życiem codziennym, jak mycie, ubieranie się, jedzenie, chodzenie lub inne, jednakowo niezbędne do życia, które jednak wymagają większych zdolności funkcjonalnych, jak gotowanie, robienie zakupów, wykonywanie prac domowych, nastręcza wielu trudności. Przede wszystkim konieczne jest opieranie się na deklaracjach osoby zainteresowanej, czyli na danych subiektywnych, obciążonych często błędem.
Nie ma możliwości obserwacji bezpośredniej pacjenta podczas wykonywania wszystkich czynności codziennych. Niektóre dane obiektywne można otrzymać, obserwując wygląd pacjenta - stopień higieny osobistej, wygląd, ubrania, zdolność poruszania się. Ocena wystarczająco precyzyjna może być oparta na postawieniu starszej osobie pytań dotyczących czterech podstawowych czynności każdego dnia: wstawania z łóżka, ubierania się, gotowania i robienia zakupów. Jeśli dana osoba jest w stanie je wykonywać, to z pewnością nie ma problemów z pozostałymi.
Środowisko domowe. Dla wielu osób starszych największą przeszkodą w poruszaniu się z pełną swobodą są schody. Należy zawsze zdobyć możliwie najwięcej informacji na temat ewentualnych trudności z wchodzeniem lub schodzeniem ze schodów oraz w miarę możliwości zasugerować wizytę u fizjoterapeuty, który mógłby precyzyjnie ocenić sytuację i zalecić odpowiednie środki (np. poręcze). Inne informacje mogą być związane z obecnością w mieszkaniu elementów wyposażenia lub architektury, które mogą stanowić zagrożenie, np. słabo oświetlony korytarz, śliska wanna, dywany nieprzymocowane do podłogi.
Pomoc społeczna. Bardzo przydatne jest podanie osobie starszej danych i namiarów wszystkich osób, które mogłyby jej pomóc. Niezbędne jest również zapewnienie stałego i łatwego dostępu do danych osoby, do której może się zwrócić w przypadku niespodziewanego pogorszenia stanu zdrowia lub jakiejkolwiek innej nagłej potrzeby.
