Artykuł jest częścią publikacji pochodzącej z nowej serii Biblioteki Gazety Wyborczej pt.: Wielka Encyklopedia Medyczna, którą nabyć można w Kulturalnym Sklepie lub w każdą środę w kiosku
Pozbawienie człowieka snu powoduje obniżenie wydajności i ogólne złe samopoczucie. Jeśli stan bezsenności przedłuża się do kilku dni, może pojawić się utrata poczucia rzeczywistości i majaczenie. Badania doświadczalne na zwierzętach wykazały, że długie okresy wymuszonego czuwania mogą prowadzić nawet do śmierci.
Na podstawie badań sen jest uważany za wrodzoną potrzebę, podobnie jak głód, pragnienie czy aktywność seksualna, i jest niezbędny do przeżycia. Właściwości snu (długość i głębokość) różnią się w zależności od warunków środowiskowych i cech psychofizycznych danej osoby: przyzwyczajeń, pobudliwości, wieku, płci, zawodu itp.
Fazy
Wyróżniono 5 stadiów (faz) snu, różniących się charakterystycznymi zapisami elektroencefalogramu.
Stadium 1. cechuje się lekkim snem lub stanem senności, podczas którego zachowana jest pewna ruchliwość.
W stadium 2. śpiącą osobę można z łatwością obudzić za pomocą nawet lekkiej stymulacji; obecna aktywność mięśniowa.
Stadium 3. charakteryzuje się snem o średniej głębokości.
W stadium 4. sen jest głęboki i następuje silna redukcja napięcia mięśniowego.
Stadium 5. charakteryzuje się aktywnością elektryczną mózgu podobną do stanu czuwania i pojawieniem się gwałtownych ruchów ocznych, jednostkowych bądź wielokrotnych. Jest to tzw. stadium REM (Rapid Eye Movements, gwałtowne ruchy oczu). W tej fazie dochodzi do przywidzeń sennych, w trakcie których notuje się intensywne zmiany aktywności neurowegetatywnej. Dotyczą one głównie działania układu sercowo-naczyniowego, układu oddechowego, termoregulacji, narządów płciowych, średnicy źrenic.
Długość trwania snu jest zazwyczaj odwrotnie proporcjonalna do wieku człowieka. W trakcie przejścia od stanu czuwania do fazy nie-REM, a następnie do fazy REM zachodzi postępująca redukcja rytmu serca i obniżenie ciśnienia tętniczego. W fazie REM mogą pojawić się zaburzenia rytmu serca z przedwczesnymi skurczami serca oraz tachykardia. Może dojść do nagłych skoków ciśnienia. Oddech, który w fazie nie-REM jest regularny, w fazie REM staje się nieregularny, z częstymi i płytkimi wdechami. Zdolność termoregulacji jest obniżona, stąd też mniejsza jest w tej fazie potliwość. Często występuje zjawisko wzwodu u mężczyzn i napięcie tkankowe narządów płciowych u kobiet. Faza REM zajmuje ok. 20% całkowitego czasu snu.
W trakcie snu nocnego każdy człowiek przechodzi różne stadia, rozpoczynając od faz 1. i 2. do 3. i 4., a następnie z faz końcowych przechodzi znów do początkowych. Fazy REM następują co ok. 90 min. i trwają średnio 20 min. Są krótsze w pierwszych godzinach snu, ale wydłużają się podczas nocy. W trakcie fazy REM sen jest głębszy niż w stadium 4., a wrażliwość na bodźce jest złagodzona. Uznaje się, że faza REM jest bardzo istotna w rozwoju i dojrzewaniu układu nerwowego w pierwszym okresie życia oraz w utrzymaniu równowagi funkcjonalnej u osoby dorosłej. Po ukończeniu pierwszych lat życia zachodzi gwałtowne skrócenie łącznej długości faz REM w ciągu doby z 8 godz. u noworodka do godziny u osoby w podeszłym wieku. Wielu badaczy twierdzi, że istnieje zależność między pamięcią a fazą REM, czyli między ilością snu a zdolnością do nauki: podczas tej fazy utrwalają się świeże wspomnienia. W przypadku, gdy podczas snu nie dochodzi do fazy REM, dana osoba staje się niespokojna i porywcza.
W czasie snu zachodzą ważne zmiany neurofizjologiczne i neurochemiczne, a jednocześnie ważne procesy umysłowe. Można zatem przyjąć, że stan ten jest zarówno koniecznością natury biologicznej, jak i procesem niezbędnym do zachowania równowagi umysłu. Różnorodne rozważania natury biologicznej i psychologicznej pozwalają na wysunięcie kilku hipotez dotyczących funkcji snu i snów.
Aspekt neurobiologiczny
Z punktu widzenia neurobiologii przypuszcza się, iż sen i marzenie senne pełnią następujące funkcje:
1) metaboliczną, polegającą na usuwaniu endogennych metabolitów wytworzonych przez centralny układ nerwowy w trakcie fazy czuwania;
2) stymulacyjną w tworzeniu połączeń między komórkami nerwowymi mózgu, szczególnie istotną u płodu i u dziecka w pierwszych miesiącach rozwoju; pojawia się w trakcie fazy REM;
3) homeostatyczną, pozwalającą mózgowi na okresowe obniżenie poziomu aktywności, rodzaj odpoczynku.
Aspekt psychologiczny
Z psychologicznego punktu widzenia można przypisać snowi i marzeniu sennemu różnorodne funkcje. Przede wszystkim umożliwiają one przemieszczanie się wspomnień (zapamiętanych informacji) z zasobów pamięci krótkoterminowej do zasobów pamięci długoterminowej. Umożliwiają również wyładowanie popędów. Pełnią złożoną funkcję komunikacji, przedstawiania świata wewnętrznego i przetwarzania emocji. Pomaga to w adaptacji do życia po przebudzeniu i w organizowaniu myśli świadomych.
W przeszłości uważano sen za zjawisko bierne, obecnie natomiast sen uważany jest za zjawisko aktywne, realizujące się w określonych strukturach pnia mózgu, które na zmianę aktywując się i blokując, powodują zmianę faz snu i czuwania. Struktury te składają się z układu siatkowatego, zawiłej sieci włókien nerwowych, rozciągającej się w górnej części rdzenia kręgowego, aż po międzymózgowie. Układ włókien nerwowych łączy centra podwzgórza, jądra podstawy mózgowia, móżdżek i mózg. Gdy impulsy docierają do układu siatkowatego mózgu, aktywuje on korę mózgową, co prowadzi do przejścia w stan czuwania. Obniżona aktywność układu siatkowatego mózgu z kolei wywołuje sen.
Niektóre kwestie
Sen jest niezbędny do zachowania dobrej jakości życia i decydujący dla funkcjonowania ludzkiego organizmu. Jednak nie zawsze człowiek zdaje sobie sprawę z jego znaczenia.
Czy to prawda, że najlepszy sen ma miejsce przed północą?
Stwierdzenie to nie jest zgodne z prawdą. Wypoczynek wynikający ze snu zupełnie nie zależy od poświęconej na niego pory dnia lub nocy. Zgadza się natomiast, że w pierwszych godzinach sen jest najgłębszy, a odpoczynek najpełniejszy.
Dlaczego większość osób potrzebuje średnio 8 godz. snu?
Ze względu na to, że nie jest znana natura procesu regeneracyjnego snu, nie wiadomo także, dlaczego potrzeba średnio 8 godz. do zamknięcia tego procesu. Obecnie jest to jedynie stwierdzenie naturalnego faktu, przy uwzględnieniu, iż liczba koniecznych godzin snu zmienia się w zależności od człowieka. Nie istnieje dwoje ludzi, którzy potrzebują tej samej ilości snu: jednym koniecznych jest 8 godz., innym wystarczy 5. Oznacza to, że istnieją jednostki czerpiące maksymalną korzyść z pierwszej lub z dwóch pierwszych godzin snu, u których przebudzenie zachodzi bardzo szybko (podczas gdy u większości osób stanowi ono długi proces). Także temperament i dziedziczność odgrywają bardzo ważną rolę, tzn. w jednej rodzinie wszyscy śpią dużo, natomiast w innej - mało. Na długość snu może wpływać klimat i pora roku. U dzieci sen natomiast trwa o wiele dłużej, np. noworodek śpi ok. 17 godz. dziennie, a dziecko w wieku 6 lat - ok. 12.
Czy osoby starsze mają mniejsze zapotrzebowanie na sen w porównaniu z osobami młodszymi?
Tak, to prawda. Osoby starsze podczas czuwania są mniej aktywne, mniej się meczą. W związku z tym wymagają mniejszej liczby godzin snu. Istnieje także inna przyczyna - osoby te nie śpią długo za jednym razem, lecz krócej i częściej. Oznacza to, że w podeszłym wieku okresy snu skracają się; osoba starsza może zasypiać na krótko, nawet do 5 lub 6 razy dziennie. Jeżeli stwierdzi, że jest zmęczona, nie wiąże się to jednoznacznie z potrzebą długiego snu regenerującego, lecz szybkiej i krótkiej drzemki.
Jakie zjawiska towarzyszą powolnemu i stopniowemu zasypianiu?
Poszczególne części ciała rozluźniają się, jedna po drugiej, zgodnie z określonym schematem. Proces ten zachodzi szybko lub powoli, w zależności od człowieka. Jako pierwsze rozluźnieniu ulegają zdolności intelektualne, następnie mięśnie ramion i nóg, rąk i stóp, a na końcu mięśnie mimiczne i powieki. Po mięśniach odprężają się zmysły: najpierw zanika zmysł wzroku, następnie słuchu, dotyku; natomiast zmysły bólowe odprężają się jako ostatnie. Na tym etapie człowiek śpi głęboko i nie ma świadomości. W trakcie przebudzenia proces ulega odwróceniu, tzn. jako pierwsze zaczynają pracować zmysły bólu i dotyku. Zostało to udowodnione powszechną obserwacją, że łatwiej obudzić śpiącego poprzez dotknięcie go niż mówienie do niego. Analogicznie, łatwiej obudzić go, powodując nagły hałas, niż włączając oświetlenie. Najdelikatniejszym sposobem budzenia jest oświetlenie ciemnego pokoju.
Czy jeśli śpiący rusza się podczas snu, oznacza to, że źle odpoczywa?
Nie. Ruchy mięśni w trakcie snu są normalnym zjawiskiem i nie zaburzają go. Stwierdzono nawet, że mięśnie lepiej odpoczywają, jeśli zmienia się pozycję kilka razy podczas całego snu. Brak ruchu podczas snu może spowodować zesztywnienie karku lub inne oznaki zmęczenia mięśni w momencie przebudzenia.
Niektórzy uważają, że łatwiej zasnąć z pełnym żołądkiem, inni natomiast, że powoduje to złe sny. Kto ma rację?
Osoby, które o późnej porze zjadły obfitą kolację, lecz odpoczęły po posiłku, nie będą miały trudności z zaśnięciem. Natomiast u tych, którzy mają wieczór aktywny lub pełen wrażeń bądź zajmują się po posiłku pracą umysłową, często pojawia się ten problem. Dla nich najważniejszy powinien być wypoczynek mózgu, który znajduje się w stanie dużej aktywności.
Stan odprężenia umysłowego najłatwiej uzyskuje się wtedy, gdy spożyło się lekki posiłek. Dzieje się tak dlatego, że poszczególne obszary ciała nie mogą być ukrwione jednocześnie, jak w przypadku pełnej aktywności. Z uwagi na podział ciała na 3 główne strefy ukrwienia: mózg, układ trawienny i układ mięśniowy, rzadko istnieje możliwość jednoczesnego użycia dwóch z nich. Jeśli spożyje się małą ilość jedzenia, żołądek wykonuje normalną pracę trawienną i nie są zakłócane funkcje mózgu; mózg się odpręży i nadejdzie sen. Natomiast po obfitym posiłku żołądek pełni swoją funkcję tak intensywnie, że pobudza nerwy sensoryczne, które nie odprężają się całkowicie; pojawia się stan niepełnego zaśnięcia, w którym łatwo tworzą się sny i koszmary. Dlatego lekki posiłek sprzyja snowi, natomiast obfity, w wyżej opisanych warunkach, zakłóca go.
Czy szkodliwe jest zasypianie na lewym boku?
Wiele osób twierdzi, że zasypianie na lewym boku może szkodzić sercu. W rzeczywistości człowiek w ciągu nocy wielokrotnie zmienia pozycję. Dlatego też nie jest istotne, na którym boku zasypia.
