Artykuł jest częścią publikacji pochodzącej z nowej serii Biblioteki Gazety Wyborczej pt.: Wielka Encyklopedia Medyczna, którą nabyć można w Kulturalnym Sklepie lub w każdą środę w kiosku
Cholesterol jest produkowany głównie w wątrobie. Pewna ilość, zależna od sposobu odżywiania, jest także przyjmowana z pokarmem. W normalnych warunkach wątroba zmniejsza lub zwiększa produkcję w zależności od jego ilości dostarczanej z pokarmem. Jednak gdy brak go w pożywieniu, wątroba jest w stanie wyprodukować całość potrzebnego cholesterolu. Jego zwiększona zawartość we krwi (cholesterolemia) znacząco podnosi ryzyko takich chorób jak: zawał serca czy problemy krążeniowe kończyn dolnych oraz mózgu. Cholesterol odkłada się wewnątrz naczyń krwionośnych, zwężając ich światło i usztywniając ściany.
Kiedy światło naczynia jest bardzo zwężone, obsługiwany przez nie narząd przejawia oznaki niedotlenienia. Gdy poziom cholesterolu we krwi przekracza 140 mg/100 ml, zaczyna odkładać się na wewnętrznych ścianach naczyń. Proces ten jest bardzo powolny przy wartościach pomiędzy 140 a 190 mg/100 ml. Przy zawartości przekraczającej ten zakres odkładanie się jest szybsze. Przy 250 mg/100 ml ryzyko zawału podwaja się w porównaniu z tym przy 200 mg/100 ml. Natomiast przy 300 mg/100 ml ryzyko jest ponad czterokrotnie większe od tego dla 200 mg/100 ml i prawie sześciokrotnie przekracza to występujące przy 150 mg/100 ml.
W prawie każdym przypadku wysoka cholesterolemia przez dłuższy czas nie wywołuje żadnych widocznych zaburzeń. Jest to jednak ważny czynnik ryzyka. Pomiar poziomu cholesterolu należy wykonać przynajmniej raz u mężczyzn pomiędzy 30. a 35. rokiem życia i u kobiet w wieku 45-65 lat. U osób powyżej 65. roku życia poziom ten należy monitorować w związku z obecnością innych czynników ryzyka (palenie, cukrzyca, nadciśnienie). W wieku powyżej 75 lat ilość cholesterolu we krwi nie stanowi już istotnego wskaźnika poziomu ryzyka. U dzieci, młodzieży i młodych dorosłych pomiary nie wydają się zbyt użyteczne, za wyjątkiem dwóch ostatnich grup u których wystąpiły hipercholesterolemia lub kardiopatia spowodowane niedotlenieniem u najbliższych krewnych (ojciec, rodzeństwo) przed 50. (mężczyźni) lub 60. (kobiety) rokiem życia.
Częstotliwość, z jaką należy badać zawartość cholesterolu we krwi, nie jest precyzyjnie określona. Pięcioletni okres pomiędzy pomiarami wydaje się jednak rozsądny, jeśli wartości są w normie. Według ostatnich wytycznych ATP III, najczęściej stosowanych przez lekarzy na całym świecie, całkowity cholesterol we krwi nie powinien przekraczać 200 mg/100 ml u osób zdrowych i wolnych od czynników ryzyka chorób krążeniowych. Wartość ta nie wystarczy jednak do oceny stanu zdrowia badanego. Jest to spowodowane tym, że cholesterol krąży we krwi w połączeniu z pewnymi białkami, z którymi tworzy tzw. lipoproteiny.
Niektóre z nich, jak lipoproteiny niskiej gęstości (LDL cholesterol), powodują miażdżycę i stanowią ważny czynnik ryzyka chorób układu krążenia. Lipoproteiny wysokiej gęstości (HDL cholesterol) chronią przed tymi schorzeniami. Stosunek cholesterolu frakcji LDL do HDL we krwi jest lepszym wskaźnikiem od całkowitego poziomu obu tych kompleksów. Mimo że przestrzeganie pewnych zasad może być początkowo ważnym elementem zapobiegawczym, należy podkreślić, że ograniczenie spożycia pewnych pokarmów i dokładna kontrola nawyków żywieniowych nie zawsze wpływają na powyższe wartości. Mogą one mieć przyczyny wewnętrzne, wymagające dokładniejszej analizy. Dostępność leków takich jak statyny zmieniła podejście do leczenia i zapobiegania zwiększonemu poziomowi cholesterolu oraz ogólnie do zapobiegania chorobom krążeniowym.
Zasady normalizacji cholesterolemii
Aby kontrolować wzrost poziomu cholesterolu należy przestrzegać kilku reguł odżywiania:
1) drastycznie obniżyć spożycie tłuszczów zwierzęcych (masło, smalec, słonina) i twardych margaryn, zastępując je tłuszczami pochodzenia roślinnego, jak oliwa z oliwek z pierwszego tłoczenia lub olej kukurydziany - oba bogate w wielonienasycone kwasy tłuszczowe;
2) ograniczyć spożycie mięsa do 3-5 posiłków tygodniowo, częściej wybierając mięso białe (kurczak, indyk, królik) lub chudą wołowinę;
3) obniżyć spożywanie serów i wędlin do maksymalnie 2 posiłków tygodniowo, rezygnując z serów dojrzewających na rzecz chudego twarogu czy twarożku wiejskiego; wybierać polędwicę i surową szynkę bez widocznego tłuszczu;
4) w miarę możliwości unikać pokarmów bogatych w cholesterol, jak podroby (móżdżek, wątroba, nerki), i ograniczyć spożycie jaj do 2-3 tygodniowo, biorąc pod uwagę także te zawarte w potrawach. Używać wyłącznie mleka i jogurtu o obniżonej zawartości tłuszczu;
5) zwiększyć spożycie makaronu, ryżu i chleba (węglowodany złożone), zwłaszcza pełnoziarnistych. Jeśli nie ma potrzeby schudnięcia, spożywać także pierwsze dania, lekkie i proste;
6) konsumować więcej ryb, ubogich w tłuszcze nasycone i bogatych w wielonienasycone, aż do 3-4 razy w tygodniu. Unikać skorupiaków i mięczaków, ponieważ są one bogate w cholesterol;
7) zwiększyć spożycie roślin strączkowych (fasoli, groszku, soczewicy itp.): świeżych, suchych lub mrożonych (nie z puszki), które są cennym źródłem białek, soli mineralnych i żelaza, natomiast pozbawione są tłuszczów; należy zastąpić nimi mięso;
8) zwiększyć spożycie owoców i warzyw, najlepiej surowych, aby uniknąć utraty witamin i minerałów w procesie gotowania; pokarmy te są także źródłem błonnika (którego spożywa się średnio połowę mniej, niż wynosi zapotrzebowanie);
9) stosować się do kilku podstawowych zasad: urozmaicać dietę; prawidłowo dzielić codzienne żywienie na posiłki, jedząc także śniadania; unikać potraw fabrycznie pakowanych, sosów, słodyczy, przekąsek, wysokokalorycznych napojów (puszka coli zawiera siedem łyżeczek cukru); stosować mniej soli; przygotowywać potrawy na ruszcie, piec owinięte w papier lub na gorącej płycie, zarówno mięsa, jak i ryby; warzywa gotować na parze, unikając ich smażenia lub dodawania zasmażek;
10) poprawić styl życia poprzez rzucenie palenia i zwiększenie codziennej aktywności fizycznej
