Stres - wymagania wiêksze ni¿ mo¿liwo¶ci

Wydaje siê, ¿e powiedziano o nim ju¿ niemal wszystko. Czy aby na pewno? Sprawd¼, sk±d siê wzi±³, kiedy siê pojawia i jak reaguje na niego cia³o, umys³ i psychika. Panie i panowie, oto stres. Czyli w³a¶ciwie co?

Nie sposób go unikn±æ, czyha na ka¿dym kroku. Kubek z gor±c± kaw± rozbija siê z hukiem o pod³ogê, brudz±c strój s³u¿bowy, prze³o¿ony wymaga zlecenia na zaraz. Na domiar z³ego kto¶ z rodziny w³a¶nie siê rozchorowa³. Nieustannie brakuje ci czasu i energii, ¿eby temu wszystkiemu podo³aæ, a przecie¿ powiniene¶. Brzmi znajomo? Oczywi¶cie, takie czy inne stresy dopadaj± ka¿dego z nas i to najczê¶ciej nie od ¶wiêta, a na co dzieñ.

Du¿e wymagania, ma³e mo¿liwo¶ci

Generalnie stres pojawia siê, gdy stawiane nam wymagania s± wy¿sze ni¿ realne b±d¼ subiektywnie postrzegane mo¿liwo¶ci im podo³ania. W uproszczeniu oznacza to, ¿e musimy wiêcej ni¿ jeste¶my w stanie. ¬ród³em wymagañ mo¿e byæ zarówno otoczenie, jak i my sami. Te pochodz±ce ze ¶wiata zewnêtrznego to m. in. presja wywierana przez rodziców czy partnera, oczekiwania pracodawcy, normy spo³eczno - kulturowe. Te, które fundujemy sami sobie s± zazwyczaj rezultatem wewnêtrznych standardów i aspiracji ujawniaj±cych siê w takich stwierdzeniach jak "powinienem byæ dobr± rodzicem, zawsze byæ wyrozumia³y " czy "jestem warto¶ciowy tylko wtedy, gdy jestem efektywny".

Stres z za³o¿enia powinien dzia³aæ mobilizuj±co, jest przecie¿ sygna³em alarmowym dla organizmu, ¿e równowaga zosta³a zaburzona i nale¿y podj±æ dzia³ania maj±ce na celu jej przywrócenie. Wielu z nas twierdzi natomiast, ¿e zamiast pomagaæ, utrudnia poradzenie sobie z sytuacj±. W du¿ym stopniu na to, czy bêdziemy siê stresowaæ czy nie (a je¶li tak, to jak bardzo i jak d³ugo), wp³yw mamy my sami, nasze warto¶ci, cechy charakteru i sposób my¶lenia W du¿ym stopniu, ale nie w 100 procentach.

Zastanawia³e¶ siê kiedy¶, co siê dzieje z twoimi emocjami, cia³em i zachowaniem, gdy siê stresujesz? W powszechnej ¶wiadomo¶ci stres to po prostu nieprzyjemny szum w tle, uczucia, które towarzysz± nam w sytuacji zagro¿enia. Tymczasem jest to z³o¿ony kilkuetapowy proces uwzglêdniaj±cy niepodlegaj±ce naszej woli zmiany fizjologiczne w organizmie, my¶li sk³adaj±ce siê na ocenê zdarzenia, w koñcu dzia³ania zaradcze, które podejmujemy, aby za¿egnaæ problem.

Pozosta³o¶æ po ewolucji

Wbrew pozorom stres nie powsta³, aby nas gnêbiæ, powodowaæ nieprzyjemne stany i trudne do roz³adowania napiêcia. Wykszta³ci³ siê w drodze ewolucji, aby pomóc cz³owiekowi zmagaæ siê z niebezpieczeñstwami, w tym ze ¶miertelnymi zagro¿eniami czyhaj±cymi w ¶wiecie zewnêtrznym.

Cofnijmy siê do przesz³o¶ci, zostawiaj±c korporacje, korki uliczne i zanieczyszczenia za sob±. Wyobra¼my sobie cz³owieka, którego prze¿ycie nie jest zale¿ne od tego, czy bêdzie w stanie znie¶æ presjê i pogodziæ wiele obowi±zków jednocze¶nie, a od tego, czy zdo³a obroniæ siê przed drapie¿nym zwierzêciem, upolowaæ je lub w razie zbyt du¿ego ryzyka uciec. Na powodzenie w tym przypadku nie wp³ywa ceniona dzi¶ umiejêtno¶æ analizy czy panowania nad emocjami, a szybko¶æ dzia³ania i si³a miê¶ni.

Stres jako fizjologiczn± reakcjê organizmów ludzkich i zwierzêcych opisa³ ju¿ w latach 20. XX wieku Walter Cannon. Wed³ug naukowca cz³owieka w obliczu stresu charakteryzuje g³ównie tzw. reakcja "walcz albo uciekaj", która pojawia siê automatycznie w chwilach grozy, przygotowuj±c organizm i jego narz±dy do natychmiastowych dzia³añ zaradczych. Jak wygl±da stres od strony fizjologii?

Autonomiczny uk³ad nerwowy wysy³a informacjê o zagro¿eniu do narz±dów. Oddech zostaje przy¶pieszony i pog³êbiony, przez co do p³uc pompowane jest wiêcej powietrza. Krew zaczyna kr±¿yæ szybciej, uwalniana jest adrenalina i noradrenalina. Wszystko dzia³a na przy¶pieszonych obrotach w oczekiwaniu na moment konfrontacji z niebezpieczeñstwem. Wydziela siê wiêcej czerwonych krwinek transportuj±cych tlen do komórek, szpik kostny produkuje wiêksze ilo¶ci bia³ych cia³ek krwi niezbêdnych do zwalczania ewentualnych infekcji, podwy¿sza siê poziom cukru, daj±c nam zastrzyk energetyczny. Funkcje cia³a, które s± w ryzykownej sytuacji zbêdne, takie jak np. trawienie, zostaj± wy³±czone.

Wszystko by³oby w jak najlepszym porz±dku, gdyby nie zmieni³ siê otaczaj±cy ¶wiat i kontekst, w którym we wspó³czesnym ¶wiecie cz³owiek prze¿ywa stres. Tymczasem dzi¶ ma³o kto stresuje siê, bo musi stawiæ czo³a drapie¿nikowi. Stres, który nam towarzyszy na co dzieñ to raczej dyskomfort natury psychologicznej.

£atwo zauwa¿yæ, ¿e reakcja polegaj±ca na fizycznej walce ze stresorem, którym jest zdenerwowany szef czy niedzia³aj±cy sprzêt techniczny, nie jest najbardziej optymalnym rozwi±zaniem. Zmieni³y siê ¼ród³a stresu, jednak czy nam siê to podoba czy nie, organizm reaguje na informacjê o zagro¿eniu wci±¿ wed³ug wyuczonych niegdy¶, a dzi¶ po czê¶ci nieu¿ytecznych, zasad.

My¶li i emocje - mamy nad nimi kontrolê

Reakcja cia³a to, jak ju¿ by³o wspomniane, tylko czê¶æ sk³adowa reakcji stresu. Psycholodzy twierdz±, ¿e w b³êdne ko³o nieprzyjemnego podenerwowania wpêdzaj± nas g³ównie nieproduktywne my¶li i ocena sytuacji jako niesprzyjaj±cej. To w³a¶nie one b±d¼ le¿± u podstaw b±d¼ podtrzymuj± dyskomfort psychiczny i negatywne doznania. Co wiêcej, sposób interpretacji rzeczywisto¶ci determinuje dalsze dzia³ania.

Czy to dobra wiadomo¶æ? W pewnej mierze owszem, bowiem je¶li nauczymy siê panowaæ nad my¶lami, mamy szansê ujarzmiæ stres w zarodku, nie dopu¶ciæ do powstania sabotuj±cych radzenie sobie stanów emocjonalnych, a co za tym idzie: wyj¶æ z sytuacji obronn± rêk±. Psycholodzy jednym g³osem podkre¶laj±, ¿e to mo¿liwe, choæ niejednokrotnie trudne.

Sposób oceny sytuacji i odczucia, które towarzysz± nam w stresie s± automatyczne (bo wyuczone przez wielokrotne powtarzanie), ale nie s± poza nasz± kontrol±. Kiedy dostaniesz reprymendê od wspó³pracowników, mo¿esz wyci±gn±æ wniosek, ¿e to wszystko przez twoj± niekompetencjê, wtedy najprawdopodobniej dopadnie ciê poczucie winy. Mo¿esz te¿ stwierdziæ, ¿e inni jak zawsze bezpodstawnie ciê oskar¿aj±, wtedy pojawi siê w tobie z³o¶æ. Innym wyj¶ciem jest potraktowanie pouczenia jako wskazówki, która ma wspomóc twój rozwój zawodowy, co nie bêdzie tak obci±¿aj±ce emocjonalnie.

To jak± ¶cie¿kê my¶low± wybierzesz, w du¿ej mierze zale¿y od tego, jakiego sposobu my¶lenia o ¶wiecie zosta³e¶ nauczony. Ten natomiast nie jest wrodzony, nie dzia³a na zasadzie bezwarunkowych odruchów fizjologicznych. To znaczy, ¿e mo¿na go przeprogramowaæ. Warto pamiêtaæ, ¿e fakty z natury s± neutralne. Gdy zmienia siê nasza ich ocena, zmieniaj± siê uczucia, których do¶wiadczamy, niejako zmienia siê ca³y nasz ¶wiat.

Towarzyszy ci przez chwilê czy na co dzieñ?

Stres mo¿e byæ krótkotrwa³y i dora¼ny, mo¿e te¿ rozci±gaæ siê w czasie. W zwi±zku z tym wyró¿nia siê dwa jego rodzaje. Pierwszy z nich - stres ostry - to przej¶ciowy stan pobudzenia, który mija samoczynnie po paru minutach, godzinach czy dniach. Stres ostry w du¿ym stopniu jest bezwarunkow± reakcj± organizmu na zagro¿enie. O drugim, stresie chronicznym mówimy, gdy dzia³anie stresora (czynnika wywo³uj±cego stres) przed³u¿a siê. Mo¿e nam towarzyszyæ w przypadku choroby bliskiego, odczuwania ci±g³ej presji w pracy czy notorycznego brak czasu.