Artykuł jest częścią publikacji pochodzącej z nowej serii Biblioteki Gazety Wyborczej pt.: Wielka Encyklopedia Medyczna, którą nabyć można w Kulturalnym Sklepie lub w każdą środę w kiosku
Konsekwencją i przejawem niewydolności serca jest dekompensacja niewydolności serca (czyli stan, w którym procesy przystosowawcze serca nie wystarczają, aby równoważyć zaistniały powód niewydolności krążeniowej). Wszystkie choroby serca mogą prowadzić do dekompensacji niewydolności serca: wrodzone wady zastawek, miokardiopatie pierwotne i wtórne (toksyczne, dysmetaboliczne, zakaźne), choroby wieńcowe, choroby wsierdzia i osierdzia, choroby nadciśnieniowe. Niekiedy dekompensacja serca powstaje bez wyraźnych zaburzeń w jego funkcjonowaniu, kiedy zdrowe serce poddane jest nagle nadmiernemu wysiłkowi. Dekompensacja ogólna obejmuje wszystkie jamy serca, a częściowa dotyczy jednej komory. Obraz kliniczny niewydolności serca obejmuje liczne objawy, nabierające znaczenia diagnostycznego wyłącznie, gdy są badane łącznie.
Klasyfikacja niewydolności serca
Na podstawie natężenia objawów Nowojorskie Towarzystwo Kardiologiczne [New York Heart Association (NYHA)] przedstawia następującą klasyfikację dekompensacji serca:
1) klasa I: całkowity brak objawów, oznaki osłabienia ścian serca widoczne w echokardiografii;
2) klasa II: dobre samopoczucie w fazie spoczynku; zmęczenie, kołatanie serca oraz duszności podczas większego wysiłku fizycznego;
3) klasa III: dobre samopoczucie w fazie spoczynku, pojawianie się objawów przy najmniejszym wysiłku (codzienne czynności, takie jak mycie czy ubieranie się);
4) klasa IV: pojawianie się objawów nawet w czasie spoczynku.
Symptomatologia
Na podstawie sposobów powstawania objawów wyróżnia się ostrą oraz przewlekłą niewydolność serca. Ponadto w zależności od dominującej symptomatologii (odzwierciedlającej najbardziej dotkniętą część serca) wyróżnia się dekompensację czynności lewej komory, prawej komory i ogólną. Faza znacznej niewydolności serca odznacza się trudnościami w oddychaniu, zmęczeniem, przyspieszonym biciem serca, obrzękami obwodowymi, powiększeniem wątroby. W początkowych fazach choroby trudności w oddychaniu pojawiają się wyłącznie po intensywnym wysiłku fizycznym, w fazach kolejnych - także przy nieznacznym wysiłku, a ostatecznie w fazie spoczynku. Charakterystycznym objawem choroby jest duszność, która zmusza pacjenta do przyjęcia pozycji siedzącej lub stojącej (orthopnoe). Duszność jest głównie efektem podwyższenia ciśnienia żylnego wewnątrz płuc, które następnie powoduje wysięk płynów do narządu (obrzęk), utrudniając wymianę tlenu. Orthopnoe wynika z napływu płynów od dolnych kończyn w kierunku serca, który zachodzi u pacjenta w pozycji leżącej. Prowadzi do wzrostu ciśnienia w naczyniach włosowatych płuc i wzmaga niewydolność oddechową. Tłumaczy to uczucie braku powietrza budzące pacjenta w nocy, gdy nie śpi z klatką piersiową uniesioną względem kończyn dolnych. Orthopnoe maleje zazwyczaj po przyjęciu pozycji siedzącej (zmniejsza się wtedy dopływ krwi do płuc). Innym objawem oddechowym jest kaszel, zwykle suchy lub z niewielką wydzieliną. Związany jest z przekrwieniem błony śluzowej oskrzeli i krwiopluciem (odkrztuszaniem niedużych ilości krwi w trakcie ataków kaszlu), wywołanym pękaniem rozszerzonych naczyń błon oskrzeli. Nietypowym, lecz częstym objawem niewydolności serca jest osłabienie i łatwe męczenie się, spowodowane zmniejszonym dopływem krwi do mięśni szkieletowych. Częste są również zaburzenia układu trawiennego, takie jak nudności, jadłowstręt, uczucie bólu i dyskomfortu w jamie brzusznej. Są one wywołane obrzękiem wątroby oraz nadciśnieniem wrotnego układu żylnego. W najbardziej zaawansowanych fazach występują objawy wynikające z osłabionej perfuzji mózgowej (głównie u osób w podeszłym wieku chorych na rozległą miażdżycę): problemy z koncentracją, zaburzenia pamięci, silny ból głowy, bezsenność, a nawet stany splątania. Do objawów dekompensacji niewydolności serca należą: sinica wargowa, niezdolność do utrzymania pozycji leżącej, trudności w oddychaniu, obrzęki obwodowe (obrzmienie kończyn dolnych i okolicy krzyżowej w pozycji poziomej). Początkowo obrzęk kończyn dolnych pojawia się wyłącznie wieczorem, po długotrwałym utrzymywaniu postawy wyprostowanej, w późniejszych fazach utrzymuje się przez cały czas. Zmniejsza się ilość moczu, ponieważ mniejsza ilość krwi dopływa do nerek. Z tego samego powodu może występować częstomocz, ponieważ pozycja leżąca powoduje zwiększony napływ krwi do tych organów.
Przebieg niewydolności serca może zaostrzyć się na skutek stanów zapalnych układu oddechowego (pogarszanych przez zastój płynów w płucach), zaburzeń rytmu serca oraz czopów zatorowych płuc (niedużych skrzepów, które występują w naczyniach krwionośnych w płucach), pochodzących z obszarów żylnych kończyn dolnych, gdzie łatwo dochodzi do ich powstania wskutek niewydolności krążeniowej.
Symptomy niewydolności serca
Charakterystyczne objawy niewydolności serca:
- astenia (zmęczenie, szybkie męczenie się mięśni);
- duszność (trudności w oddychaniu, zadyszka, krótki oddech podczas prób wysiłkowych albo w fazie spoczynku);
- orthopnoe (forma duszności i wrażenie duszenia się, które pojawia się, gdy pacjent przyjmuje pozycję na wznak, i ustępuje, gdy pacjent siada lub wstaje);
- sinica, czyli niebieskawe zabarwienie skóry i śluzówek (końce palców, wargi);
- obrzęki (opuchlizna kończyn dolnych i kostek, gdy osoba prowadzi aktywny tryb życia, albo opuchnięcie obszaru krzyżowego, gdy pacjent jest zmuszony leżeć w łóżku przez dłuższy okres);
- nagłe zwiększenie wagi ciała z powodu nagromadzenia wody w organizmie;
- hepatomegalia (powiększenie i bolesność wątroby);
- zawroty głowy;
- nykturia (potrzeba częstego oddawania moczu w ciągu nocy);
- szmery oddechowe płuc (słyszalne w trakcie osłuchiwania serca przez stetoskop);
- zaburzenia rytmu serca: wolny bądź zmienny puls, dodatkowe tony serca (galop);
- napięcie tkankowe odcinka szyjnego.
Rozpoznanie
Diagnozę niewydolności serca ustala się na podstawie oceny klinicznej stanu pacjenta. Analizy laboratoryjne i badania przy użyciu aparatury medycznej są pomocne nie tyle w potwierdzeniu rozpoznania, ile w ocenie stadium rozwoju niewydolności.
Normy żywieniowe i higiena życia
Pacjent z niewydolnością serca powinien przestrzegać określonych zasad stanowiących integralną część leczenia. Przede wszystkim konieczne jest przestrzeganie diety o względnie niskiej zawartości soli w początkowych stadiach choroby, a ścisłej niskosodowej w jej stadium zaawansowanym. Na dalszym etapie rozwoju choroby konieczne jest również zmniejszenie podaży wody. Wskazane jest kontrolowanie wartości kalorycznej spożywanych produktów. U pacjentów otyłych sam powrót do należnej wagi może spowodować znaczną poprawę obrazu klinicznego, ponieważ spadek masy ciała zmniejsza obciążenie serca. W ciężkim stadium niewydolności serca powinno się zapewnić organizmowi odpowiednią ilość substancji odżywczych, wybierając pokarmy płynne i lekkostrawne. Nawet spożywanie posiłków może stanowić dla pacjenta znaczny wysiłek fizyczny. Bezwzględnie zabrania się palenia papierosów, podczas gdy alkohol, herbata i kawa są dopuszczalne w niewielkich ilościach.
Aktywność fizyczna powinna być dostosowana do klasy, wg podziału NYHA, do której został zakwalifikowany obraz kliniczny pacjenta. Zaleca się unikanie nadmiernego wysiłku, stresu, a także częsty odpoczynek w ciągu dnia.
Pacjent powinien kontrolować codziennie o tej samej porze masę ciała, ponieważ nagłe wahania wagi wiążą się z zatrzymywaniem wody, co pogarsza przebieg choroby. Jednym z pierwszych leków przepisywanych w tego rodzaju zaburzeniach jest środek moczopędny, którego dawkę pacjent może modyfikować w zależności od masy ciała. Wiele badań wykazało, że pomaga to opóźnić postęp choroby o wiele lat
