Artykuł jest częścią publikacji pochodzącej z nowej serii Biblioteki Gazety Wyborczej pt.: Wielka Encyklopedia Medyczna, którą nabyć można w Kulturalnym Sklepie lub w każdą środę w kiosku
Skurcze występują rzadko. Mogą pojawiać się w różnych sytuacjach:
1) skurcze na skutek wysiłku mięśni, występujące często podczas uprawiania sportu i obejmujące mięśnie łydek lub (w przypadku pływaków) mięśnie ramion;
2) skurcze spowodowane zaburzeniami krążenia, występujące przy zakrzepowo-zarostowym zapaleniu tętnic i zapaleniu żył;
3) skurcze spowodowane odwodnieniem organizmu, pojawiające się w trakcie biegunki u dzieci i podczas częstych wymiotów;
4) skurcze występujące w czasie ciąży;
5) skurcze występujące na skutek zatrucia alkoholem, ołowiem, tlenkiem węgla itp.;
6) skurcze nocne, pojawiające się w półśnie i we śnie, prawdopodobnie na skutek utrzymywania nóg w pozycji zgiętej.
Sytuacje, w których dochodzi do skurczów, są powszechnie znane, jednak nie do końca jasne są mechanizmy, które je wywołują. Skurcze występujące na skutek wysiłku mięśni prawdopodobnie są wynikiem nadmiernej utraty soli wydalanej wraz z potem lub nagromadzenia się zbyt dużych ilości kwasu mlekowego w mięśniach. Leczenie skurczu polega przede wszystkim na rozmasowaniu określonego mięśnia za pomocą rąk lub przy użyciu specjalnych urządzeń oraz na przywróceniu równowagi elektrolitycznej poprzez podawanie odpowiednich napojów i stosowanie diety bogatej w świeże owoce i warzywa.
Skurcze spowodowane wysoką temperaturą
Są to mimowolne, bolesne skurcze mięśni szkieletowych, będące konsekwencją długotrwałego wysiłku fizycznego, do którego dochodzi w otoczeniu o wysokiej temperaturze. Są najłagodniejszym i najpowszechniejszym urazem występującym na skutek ciepła, dotykającym przede wszystkim osób młodych i silnych, wykonujących ćwiczenia fizyczne w ciepłych, wilgotnych pomieszczeniach, często niewyposażonych w odpowiedni system wentylacji.
Przyczyną tych zaburzeń może być wydzielanie nadmiernej ilości potu, a tym samym utrata wody i elektrolitów, szczególnie sodu i chloru. Małe stężenie tych makroelementów we krwi i w płynach tkankowych powoduje mimowolne skurcze mięśni szkieletowych, obejmujące pojedyncze mięśnie lub ich zespoły. Osobę, u której wystąpił skurcz, należy przenieść do wentylowanego pomieszczenia i przywrócić jej równowagę elektrolityczną, podając doustnie chlorek sodu (sól kuchenną) rozpuszczony w wodzie (łyżeczka soli na litr wody). Podanie wody bez dodatku soli może w niektórych przypadkach nasilić skurcze występujące pod wpływem wysokiej temperatury z uwagi na to, że woda może dodatkowo wypłukać pewną ilość soli z organizmu. Profilaktycznie można podawać suplementy soli mineralnych lub świeżo wyciśnięte soki owocowe.
Skurcze mięśni - co należy robić
Ostry skurcz charakteryzuje się nagłym, gwałtownym bólem w mięśniu, który napina się i staje sztywny. Ból pojawia się samoistnie i trwa bardzo krótko. Aby rozciągnąć bolącą część, należy wykonać kilka prostych ruchów.
Zalecane działanie w następujących sytuacjach:
skurcz ręki: ująć bolący palec, trzymając go prosto, a następnie wygiąć do tyłu, robiąc opuszkami dźwignię;
skurcz uda: usadzić daną osobę na ziemi; jedną ręką unieść nogę, ujmując ją za piętę, a drugą ręką przycisnąć kolano i masować udo;
skurcz łydki: trzymać nogę wyprostowaną; ująć stopę i ugiąć ją w kierunku kolana;
skurcz stopy: ująć palce stopy i rozprostować je; oprzeć stopę na ziemi i pomóc osobie zrobić dźwignię w taki sposób, aby podnosiła się na kości piętowej;
skurcz palców u stóp: wykonywać ręką naprzemienne ruchy zginania i prostowania palców
Pytanie: Czy można zmniejszyć skurcze mięśni, przyjmując jako suplement diety sole mineralne?
Odpowiedź: Tak, ale tylko w niektórych przypadkach związanych z zaburzeniem równowagi elektrolitycznej.
Skurcze mięśni zlokalizowane głównie w kończynach dolnych to niepożądane i bolesne napięcia mięśni, najczęściej dotykające mięśni łydki. Zazwyczaj skurcz pojawia się nocą i trwa od kilku sekund do minuty. Przyczyna może być nieznana bądź związana z określoną zmianą chorobową lub szczególnymi okolicznościami, takimi jak ciąża, dializa nerek i niewydolność żylna. Najtrudniej leczyć tę formę, której przyczyny nie są znane, oraz tę związaną z ciążą. Jedna osoba na dwie, które zgłaszają się do lekarza pierwszego kontaktu, przyznaje, że miała przynajmniej jeden skurcz w ciągu miesiąca poprzedzającego wizytę. Dane statystyczne, opracowane przez uczonych w Wielkiej Brytanii, wskazują na duży odsetek osób cierpiących na to zaburzenie.
Wśród przyczyn predysponujących do wystąpienia zaburzenia, oprócz wymienionej już ciąży, wyróżnia się: ćwiczenia fizyczne (skurcze występują u sportowców podczas treningów i zawodów), zaburzenia równowagi elektrolitycznej, utratę soli mineralnych, uszkodzenia nerwów peryferyjnych lub urazy, polineuropatię o charakterze zapalnym, choroby neuronu ruchowego (poważne choroby neurologiczne, które wpływają na przewodzenie impulsów z nerwu do mięśnia), choroby mięśniowe lub stosowanie niektórych leków. Silny ból łydki pojawiający się nagle może być także początkowym objawem zaawansowanej zakrzepicy żył głębokich.
Dostępne środki zaradcze
Istnieją różne środki zaradcze - pozornie proste, jednak przebadane przez naukowców. Jeżeli występuje jakakolwiek tendencja do często powtarzających się skurczów, konieczne jest badanie lekarskie i wykonanie analizy krwi w celu sprawdzenia równowagi elektrolitycznej (tj. oszacowania stężenia we krwi niektórych jonów solnych, takich jak jony potasu, magnezu lub sodu). W przypadku gdy nie można z pewnością stwierdzić przyczyny, zaleca się leczenie chininą, która wydaje się ograniczać liczbę skurczów, lecz nie ich natężenie. Aby terapia przyniosła efekty, powinna trwać co najmniej 4 tygodnie. Mimo skuteczności chinina ma działanie lekko teratogenne, a w nielicznych przypadkach powoduje wady rozwojowe płodu. Jej stosowanie jako środka przeciwko infekcjom mogącym prowadzić do śmierci jest uzasadnione u kobiet zamieszkujących kraje, w których malaria stanowi jedno z głównych zagrożeń. Nie należy jej stosować jako głównego środka zapobiegającego skurczom. Jeżeli razem z chininą podaje się teofilinę (lek stosowany także w leczeniu rozedmy płuc), jej skuteczność się zwiększa. Wówczas wystarczą 2 tygodnie terapii, aby zaobserwować pierwsze efekty. Teofilina jest jednak lekiem trudnym w stosowaniu; łatwo ją przedawkować (czemu towarzyszą nudności, arytmia i pobudzenie), dlatego zaleca się monitorowanie jej stężenia we krwi. Powszechnie pacjenci przyjmują leki przeciwbólowe, jednak jeszcze nie przeprowadzono badań potwierdzających ich skuteczność. Jednym z powodów jest długi czas reakcji, ponieważ te substancje przyjmuje się, gdy pojawia się ból, a nie w ramach profilaktyki. Mija dużo czasu, zanim uzyska się pożądany efekt, a skurcz znika zazwyczaj, zanim lek zacznie działać.
Jeżeli skurcze mają związek z niewydolnością żylną, wskazane jest zakładanie do snu bielizny uciskającej klasy I lub, w cięższych przypadkach, klasy II . Wiele osób zażywa sole magnezu. Niektóre źródła naukowe nie potwierdzają namacalnego efektu działania tego środka profilaktycznego. W przypadku gdy skurcz jest związany z zaburzeniem równowagi więcej niż jednego elektrolitu we krwi, nie wystarcza uzupełnienie tylko jednego z nich. Prawdopodobnie sole magnezu, w odróżnieniu od soli wapnia, wykazują dużą skuteczność w przypadku skurczów pojawiających się w okresie ciąży (leczy się je inaczej niż pozostałe rodzaje skurczów). Stosowanie suplementu multiwitaminowego zawierającego sole przez kobiety ciężarne zmniejsza, chociaż w małym stopniu, częstość pojawiania się skurczów.
W najbardziej bolesnym momencie bardzo skuteczne są ćwiczenia rozciągające, polegające na rozciąganiu ze stałą intensywnością bolącego mięśnia w kierunku odwrotnym do skurczu. Pomaga również terapia zimnem, które w naturalny sposób działa rozluźniająco, a przede wszystkim przeciwbólowo. W tym przypadku można stosować odpowiednie spreje chłodzące czy gotowe kompresy lub przyłożyć zwyczajny woreczek na lód do okładów. W rezultacie ból się zmniejszy, co jednak nie wpływa na przyczynę zaburzenia; tę należy leczyć w inny sposób.
