Artykuł jest częścią publikacji pochodzącej z nowej serii Biblioteki Gazety Wyborczej pt.: Wielka Encyklopedia Medyczna, którą nabyć można w Kulturalnym Sklepie lub w każdą środę w kiosku
Biegunka ostra może być spowodowana:
zakażeniem lub inwazją pasożytniczą (wirusy, bakterie, pierwotniaki, pasożyty jelitowe);
niewłaściwym odżywianiem (nietolerancja krowiego mleka - szczególnie w przypadku dzieci, alergia na niektóre produkty, jak jaja, mięczaki itp.);
zatruciem substancjami toksycznymi (grzyby, środki owadobójcze itp.);
zażywaniem niektórych leków (antybiotyki, środki przeczyszczające itp.);
chorobami jelit, takimi jak zapalenie okrężnicy, zapalenie wyrostka robaczkowego (> robaczkowego wyrostka zapalenie), uchyłkowatość itp.
Przyczyną biegunki przewlekłej mogą być schorzenia układu pokarmowego, takie jak zespół jelita nadpobudliwego czy zapalenie trzustki lub choroby z nim niezwiązane, np. cukrzyca i niewydolność nerek oraz nadwrażliwość na niektóre pokarmy i leki. Mechanizmy wywołujące biegunkę mogą być uwarunkowane:
obecnością w przewodzie pokarmowym nadmiernej ilości substancji nieulegających wchłanianiu przez ściany jelita i powodujących napływ wody do jelita;
zwiększonym wydzielaniem wody w jelicie lub zmniejszeniem jej wchłaniania;
obniżoną motoryką jelit skutkującą rozmnażaniem się bakterii lub zwiększeniem ruchliwości jelita i przyspieszeniem przesuwania treści, a zatem ograniczeniem czasu trawienia i wchłaniania pokarmów.
Biegunka spowodowana zakażeniem wirusowym pojawia się niespodziewanie u osoby zdrowej bez żadnych objawów wstępnych, a często jednocześnie u kilku członków rodziny, i mija po paru dniach.
Jeśli natomiast jest pochodzenia bakteryjnego, pojawia się u większej liczby osób, które spożyły ten sam pokarm, niedługo po posiłku. Gdy zostanie wywołana zakażeniem, często towarzyszą jej następujące objawy: gorączka, wymioty, ogólne złe samopoczucie, bóle brzucha.
Może być wynikiem alergii lub nietolerancji niektórych pokarmów, czego pacjent zazwyczaj jest świadomy. Mają znaczenie pory wypróżnień: poranne lub występujące po posiłkach najczęściej wskazują na zaburzenia funkcjonalne, a nie organiczne.
Objawy, takie jak utrata wagi, odwodnienie, gorączka i zmiany makroskopowe w wyglądzie kału, często towarzyszące postaci przewlekłej, mogą wskazywać na zapalne choroby jelit, zmiany nowotworowe jelita czy parazytozę. Przyczyną utrzymującej się biegunki przy ogólnym dobrym stanie zdrowia pacjenta może być stres i napięcie.
Pomóc w diagnozie może przeprowadzenie badania makroskopowego kału. W stanach o podłożu wirusowym stolec ma wodnistą konsystencję, ale nie zawiera śluzu, ropy i krwi. W stanach bakteryjnych jest wodnisty, o zmiennej barwie, śluzowo-ropny, a często również krwisty. Przy postaci wywołanej wrzodziejącym zapaleniem okrężnicy i chorobą Leśniowskiego-Crohna stolec jest przeważnie śluzowo-krwisty, a dodatkowym typowym objawem są ostre bóle brzucha. W przypadku zaburzeń wchłaniania obserwuje się znaczne ilości wydalanego kału o tłustej powierzchni i przykrym zapachu, natomiast zaburzenia trawienia charakteryzuje stolec o błyszczącej powierzchni i mniej intensywnym zapachu.
Leczenie biegunki
Jest ściśle związane z okolicznościami, w których występuje, i przyczynami, które ją wywołały.
W postaciach ostrych pacjenci często ulegają odwodnieniu, należy zatem natychmiast uzupełnić niedobór płynów w organizmie przy użyciu płynów nawadniających podawanych doustnie w lekkich przypadkach oraz pozaustnie (parenteralnie) w cięższych. Przy lekkiej biegunce zakaźnej, bakteryjnej lub wirusowej nie zaleca się antybiotyków, z uwagi na możliwość wywołania odwrotnego skutku. Po pierwszym okresie leczenia, mającym na celu przywrócenie równowagi flory bakteryjnej jelit przez podawanie pałeczek kwasu mlekowego, rozpoczyna się leczenie objawowe przy użyciu leków przeciwbiegunkowych przepisywanych przez lekarza. Jednocześnie zalecane jest wykluczenie z diety mleka krowiego i produktów mlecznych (serów itp.).
W przypadku poważnej biegunki konieczne jest leczenie antybiotykami, ustalane po przeprowadzeniu badania kału. Na podstawie jego wyniku dobierany jest odpowiedni lek. Jeśli wystąpi niebezpieczne odwodnienie organizmu, skuteczne okazuje się dożylne podawanie płynów i elektrolitów. Przy stosowaniu leków objawowych w celu zatrzymania ruchu robaczkowego jelit należy wziąć pod uwagę możliwość wystąpienia ich blokady i wzrostu substancji toksycznych we krwi.
Leczenie postaci przewlekłych spowodowanych zaburzeniami trawienia, wchłaniania, ruchliwości jelita, jak w przypadku zespołu jelita nadpobudliwego zmian nowotworowych itp., należy dopasować do przyczyn, ograniczając stosowanie leków przeciwbiegunkowych wyłącznie do okresu trwania faz szczególnie ciężkich. W przypadku biegunki wywołanej zaburzeniami trawienia konieczne jest podawanie zastępczych preparatów enzymatycznych. Przy niedoborze laktazy (enzymu umożliwiającego trawienie mleka) należy wyeliminować z diety mleko i produkty z niego pochodzące. Alergia pokarmowa i enteropatia glutenowa wymagają stosowania diet wykluczających ustalone produkty powodujące biegunkę. Jeśli wydalany stolec ma tłustą powierzchnię niezbędne jest wprowadzenie diety ubogiej w tłuszcze.
Ostra biegunka u dorosłych
Pytanie: Czy można przyjmować antybiotyki w przypadku biegunki o nieznanej przyczynie?
Odpowiedź: W przypadku biegunki pojawiającej się u osoby dorosłej podczas podróży można stosować antybiotyki, ponieważ poznanie przyczyny przez wykonanie badań przesiewowych kału może potrwać zbyt długo. Jeśli jednak dolegliwość trwa dłużej niż 4 dni, należy poddać się badaniom.
Ostra biegunka jest bardzo powszechną i nieprzyjemną dolegliwością występującą nie tylko u dzieci, które cierpią na nią ze znaczną częstotliwością, ale także u dorosłych. Biegunką określa się wydalanie kału w ilości powyżej 200 g na dzień i zwiększenie zwykłej częstotliwości wypróżniania się.
Szacuje się, że co roku na świecie dochodzi do ponad 4000 mln przypadków biegunki, z czego 2,5 mln ma skutek śmiertelny. Według przypuszczeń WHOWHOWHO (ang. World Health Organization), Światowej Organizacji Zdrowia, w krajach zachodnich jedna osoba na dwie cierpi na biegunkę przynajmniej raz w roku. Wiele przypadków leczy się samoistnie w krótkim czasie, jednak część wymaga konsultacji lekarza rodzinnego. Do ogólnej liczby przypadków biegunki zalicza się tzw. biegunkę podróżnych, bardzo częstą u osób, które udają się z krajów zachodnich do krajów rozwijających się.
Przyczyny biegunki zależą od lokalizacji geograficznej, standardowego poziomu higieny podczas przygotowywania posiłków, dostarczania wody i pory roku (częstsze są latem). Głównymi przyczynami biegunki okazjonalnej są czynniki zakaźne, m.in.: Campylobacter, Salmonella, pałeczka Shigella, Escherichia coli, Yersinia, pierwotniaki i wirusy. W ponad połowie przypadków nie jest jednak możliwe precyzyjne zidentyfikowanie czynnika zakaźnego. Wśród podróżnych ponad połowa przypadków spowodowana jest zakażeniem bakteriami, takimi jak: E. coli enterotoksyczna, Salmonella, Shigella, Campylobacter, Vibrio, Yersinia i Aeromonas.
W krajach rozwiniętych bardzo rzadko dochodzi do śmierci osoby dorosłej z powodu ostrej biegunki, chociaż nierzadkie są komplikacje, takie jak odwodnienie i niewydolność nerek, które mogą wymagać hospitalizacji. Najbardziej narażone są osoby w podeszłym wieku, w szczególności przebywające w domach opieki społecznej. Celem leczenia biegunki jest zmniejszenie czasu trwania dolegliwości, zagrożenia odwodnieniem i komplikacji, z najmniejszą możliwą liczbą efektów ubocznych.
Leczenie
W badaniach oceniających skuteczność różnego typu leczenia oddzielono formy biegunki pospolitej od biegunki w następstwie podróży do krajów rozwijających się.
W pierwszym przypadku najczęściej używanymi lekami są leki regulujące ruchliwość jelit, nazywane także przeciwbiegunkowymi, w szczególności loperamid. Jest to substancja blokująca perystaltykę jelit, dostępna bez recepty w aptekach. Lek jest skuteczny zarówno ze względu na ograniczenie czasu trwania objawów, jak i na zmniejszenie liczby wypróżnień. Zwiększa jednak ból brzucha i obrzęk, przynajmniej w pierwszych godzinach po jego zażyciu.
Leki przeciwbiegunkowe należy przyjmować tylko wtedy, gdy jest się pewnym natury czynnika zakaźnego. Blokują one wydalanie kału, które jest naturalnym mechanizmem obronnym organizmu usuwającym bardzo szybko ewentualne niebezpieczne bakterie. Należy przede wszystkim wykluczyć zatrucie pokarmowe (m.in. przez bakterie Salmonella). W W powszechnej praktyce ten środek ostrożności często jest lekceważony, ponieważ wyniki badań przesiewowych kału uzyskuje się po kilku dniach. Również tzw. środki przeciwwydzielnicze, które blokują wydzielanie wody ze ścian jelita, są skuteczne w ograniczaniu objawów, jednak w mniejszym stopniu niż leki przeciwbiegunkowe.
Bardzo powszechne jest empiryczne stosowanie antybiotyków jelitowych (tzn. bez wcześniejszego wykonania badań kału w celu stwierdzenia natury zakażenia). Taka strategia jest użyteczna, ponieważ czas oczekiwania na wyniki badań często uniemożliwia szybkie leczenie. Jeśli jednak stosowanie antybiotyków będzie powtarzane, może dojść do wykształcenia się odporności na nie.
Mało przydatna jest dieta, która nie wpływa w znaczący sposób ani na czas trwania biegunki, ani na liczbę wypróżnień. Także roztwory nawadniające, konieczne w przypadku biegunki u niemowląt lub małych dzieci, są mało pomocne u osób dorosłych, które mogą nawadniać się samodzielnie.
W przypadku biegunki podróżnych należy zawsze łączyć loperamid z antybiotykiem jelitowym; w przeciwnym razie będzie on nieskuteczny. Mało użyteczna jest wtedy także dieta, ale przydatne mogą być roztwory nawadniające, zwłaszcza jeśli wypróżnienia są bardzo częste, a chory przebywa w klimacie gorącym i wilgotnym. Jeśli dolegliwość trwa dłużej niż cztery dni, należy zwrócić się po pomoc lekarską. Konieczne jest badanie przesiewowe kału, a w przypadku ujemnego wyniku oraz przedłużających się i intensywnych objawów także kolonoskopia, w celu sprawdzenia i wykluczenia ewentualnej obecności choroby jelitowej o podłożu zapalnym.
Biegunka podróżnych
Jest to szczególny typ ostrej infekcji jelitowej dotykający osoby podróżujące, które nie są odporne na mikroorganizmy znajdujące się na odwiedzanych terenach. Dotyka ok. 4 mln osób rocznie, zwłaszcza pochodzących z krajów Zachodu udających się do krajów rozwijających się (wg WHO dotyka 30%-80% podróżujących). Głównym czynnikiem patogennym wywołującym schorzenie jest Escherichia coli, ale mogą je także spowodować inne bakterie, takie jak Salmonella, Shigella i Campylobacter, oraz niektóre wirusy i pierwotniaki pasożytnicze.
Objawy i leczenie
Choroba objawia się zazwyczaj po 4-6 dniach od przyjazdu gwałtownym atakiem skurczów brzucha i wodnistą biegunką (3-15 wypróżnień na dzień), zanika w ciągu 3-5 dni. Zazwyczaj objawy ustępują samoistnie. Przyjmowanie chemioterapeutyków i antybiotyków jest zalecane tylko w przypadku biegunki umiarkowanej i poważnej (np. więcej niż 3 wypróżnienia w ciągu 8 godz.), której towarzyszą nudności, wymioty, skurcze brzucha lub gorączka. W tym przypadku zaleca się ich połączenie z lekami przeciwbiegunkowymi. Jedynym środkiem profilaktycznym jest dieta polegająca na unikaniu napojów lub pokarmów, które mogą być zanieczyszczone.
Kilka środków ostrożności pozwalających zapobiec infekcji:
unikanie potraw surowych lub niedogotowanych;
unikanie potraw odgrzewanych;
unikanie spożywania wody z kranu, lodu, soków wyciśniętych z owoców i roztopionych lodów, które łatwo ulegają zanieczyszczeniu;
unikanie, jeśli to możliwe, mycia naczyń i sztućców wodą z kranu, która może być bezpiecznie wykorzystywana dopiero po przegotowaniu lub zdezynfekowaniu (np. przez dodanie chloru);
wybieranie napojów butelkowanych i zapieczętowanych oraz żywności pasteryzowanej.
