Artykuł jest częścią publikacji pochodzącej z nowej serii Biblioteki Gazety Wyborczej pt.: Wielka Encyklopedia Medyczna, którą nabyć można w Kulturalnym Sklepie lub w każdą środę w kiosku
Działania destrukcyjne skierowane na siebie, które w konsekwencji prowadzą do śmierci. Próbę samobójczą definiuje się w sposób analogiczny, a jedyną różnicą jest to, że nie ma nieodwracalnego końca. Samobójstwa i próby samobójcze łączy zatem osoba, która odegrała ważną rolę w zadaniu sobie lub w próbie zadania sobie śmierci. W próbach samobójczych częściej obserwuje się zatrucia lekami lub gazem. Złożoność tego zjawiska nie pozwala na zbytnią schematyczność i próby samobójcze są również uważane za rodzaj gry ze śmiercią.
W Polsce w ostatnich latach odnotowuje się wyraźny wzrost samobójstw. W 2009 r. liczba osób, które targnęły się na swoje życie, była najwyższa od 6 lat. Notuje się małą liczbę samobójstw przed 12. rokiem życia, a częstość ich występowania wzrasta wraz z wiekiem. Podczas gdy próby samobójcze, jak wspomniano, są częstsze u kobiet, udane samobójstwa popełniają częściej mężczyźni. Okazało się, że samobójstwa mężczyzn charakteryzują się częstszym korzystaniem ze środków przynoszących pewną śmierć. Powody, dla których mężczyźni popełniają samobójstwo, to głównie problemy ekonomiczne lub nadużywanie alkoholu i narkotyków. Rzadko odbierają sobie życie osoby pozostające w małżeństwie i mające dzieci, ludzie żyjący na obszarach wiejskich i w społeczeństwie o wysokim poziomie spójności.
Młodzieńcze samobójstwa
Samobójstwo częściej popełniają osoby w zaawansowanym średnim wieku, ale badania wykazały wzrost ich liczby także wśród młodzieży. Ryzyko popełnienia samobójstwa w różnych badaniach okazało się większe u osób o zdolnościach intelektualnych poniżej średniej, charakteryzujących się niewielką kontrolą emocjonalną i niedojrzałością społeczną. Natomiast było ono 2-krotnie większe u pacjentów z zaburzeniami nerwicowymi i 3-krotnie większe u osób z zaburzeniami osobowości. Ponadto osoby szczególnie zagrożone samobójstwem to młodzi, którzy mają na swoim koncie kontakty z policją lub sądem dla nieletnich, nie radzą sobie w szkole, nie mają przyjaciół i nadużywają alkoholu lub substancji uzależniających. W przypadku młodzieńczych samobójstw za decydujące czynniki uznaje się słabą kontrolę emocji i zachowania dewiacyjne. Czynniki te wynikają z obecnego kryzysu rodziny i trudności adaptacyjnych w społeczeństwie, które jest obojętne, a nawet wrogie (marginalizacja społeczna).
Samobójstwa osób dorosłych
W odniesieniu do młodych ludzi należy poszerzyć problematykę związaną z samobójstwem również o parasamobójstwa (lub próby samobójcze), które są istotne w tej grupie wiekowej. Stwierdzono, że próby samobójcze są częstsze wśród młodych dorosłych niż wśród dorosłych i osób starszych. Można to łatwo wytłumaczyć, jeśli weźmie się pod uwagę, że u osób starszych samobójstwo nie jest formą prośby o pomoc czy aktem demonstracyjnym, ale ostateczną decyzją o zakończeniu istnienia, gdy wydaje się ono pozbawione sensu.
Według psychiatry Vittorino Andreoli kluczową cechą charakteryzującą współczesnych młodych ludzi jest utrata perspektywy przyszłości i brak zainteresowania jakąkolwiek ideologią. U młodych często obserwuje się taki stan wewnętrznej izolacji związany z trudnością włączenia się do życia społecznego, brakiem uznania ze strony grupy, a nawet rodziny, zwłaszcza jeśli grupa nie jest w stanie wspierać autonomii samych młodych. Próby samobójcze i samobójstwa postrzegane są jako samoukaranie za własne niedopasowanie do społeczeństwa lub jako ostentacyjny akt podkreślający upadek zarówno rodziny, jak i społeczeństwa. Samobójstwo staje się zatem ostatnią próbą przełamania izolacji spowodowanej niemożnością efektywnego komunikowania się z grupą.
Nie ma prostych wyjaśnień dla zachowań samobójczych: samobójstwa i próby samobójcze nie są jednostką psychopatologiczną, ale wzorcem zachowań. Mimo że choroby psychiczne z pewnością odgrywają rolę w popełnianiu samobójstw, to wśród młodych ludzi dotyczą one ograniczonej liczby przypadków. Zachowanie samobójcze nie wywodzi się z określonej struktury osobowości lub konkretnego środowiska społecznego, istnieją jednak pewne warunki osobowościowe i środowiskowe, które zwiększają prawdopodobieństwo ich wystąpienia. Wyróżniono 3 kategorie czynników predysponujących: czynniki biologiczne, psychologiczne i społeczne. Czynniki biologiczne obejmują wszystkie najważniejsze choroby i zaburzenia organizmu, w tym niepełnosprawność fizyczną i cechy fizyczne, które mogą mieć wpływ na indywidualną samoocenę młodego człowieka. Depresja jako zaburzenie pierwotne i wtórne w stosunku do innych chorób umysłowych i fizycznych jest warunkiem najczęściej związanym z samobójstwem. Wśród zaburzeń umysłowych schizofrenia jest chorobą zwiększającą ryzyko popełnienia samobójstwa. Wśród czynników psychologicznych kluczowe są wydarzenia, które powodują negatywną samoocenę i negatywne oczekiwania w relacjach z innymi lub wobec przyszłości. Przy takiej konstrukcji psychologicznej bardzo trudno jest młodej osobie radzić sobie z życiem. Nadużywanie narkotyków, alkoholu lub leków może stać się pozorną, tymczasową pomocą. Częstość popełniania samobójstw przez osoby nadużywające alkoholu jest wysoka, ok. 15%.
Czynniki społeczne związane są z nabywaniem roli społecznej (szukanie pierwszej pracy, wzmocnienie pozycji rodziny, zaangażowanie społeczne i polityczne, migracja i przesiedlenia itp.). W latach 90. XX w. odnotowano gwałtowny wzrost liczby samobójstw w okresie służby wojskowej. Zidentyfikowano niektóre czynniki ryzyka związane z niedostosowaniem do wspólnoty wojskowej: wyrwanie z dotychczasowego środowiska, przymusowe współżycie w jednym pomieszczeniu z innymi osobami powodujące utratę własnej przestrzeni prywatnej, problemy emocjonalne związane z pracą i nauką, spowodowane przebywaniem daleko od miejsca zamieszkania oraz sztywna dyscyplina i hierarchia w środowisku wojskowym. Ostatnio doszło do wielu dyskusji na temat roli mediów w wywołaniu epidemii samobójstw i chociaż nie można wyrazić ostatecznej opinii w sprawie "naśladowania samobójstw", wydaje się, że samo wystawienie na działanie środków masowego przekazu nie jest wystarczającym warunkiem wystąpienia zachowań samobójczych. Aby doszło do zachowania samobójczego, musi zaistnieć zbieżność szeregu czynników charakterologicznych, poznawczych, kulturalnych i sytuacyjnych.
Samobójstwa osób starszych
U osób w zaawansowanym wieku średnim depresja, choroby fizyczne i marginalizacja, do której przyczynia się przejście na emeryturę, są głównymi powodami podjęcia decyzji o popełnieniu samobójstwa. W przypadku samobójstw młodzieńczych przeważają zaburzenia nerwicowe i osobowości, natomiast u osób w podeszłym wieku częstsze są zaburzenia afektywne, a samobójstwo w średnim wieku występuje u 1/3 osób cierpiących na zaburzenia psychiczne. Osoby starsze, z depresją i zepchnięte na margines, mogą być przekonane, że życie nie oferuje żadnych rozwiązań i że jedynym możliwym wyjściem jest radykalne odejście od życia postrzeganego jako uciążliwe. Częstość popełniania samobójstw wzrasta z wiekiem i jest najwyższa powyżej 65. roku życia. Na ogół próby samobójcze podejmowane przez osoby starsze wydają się bardziej poważne niż u młodych ludzi. Osoby w podeszłym wieku często korzystają z bardziej brutalnych środków, takich jak powieszenie, użycie broni palnej czy podcięcie żył. Wiele badań wykazało również, że starsi ludzie rzadziej niż młodzi informują o swoich samobójczych zamiarach i że dużo częściej niż młodzi podejmują próby samobójcze w warunkach, w których interwencja z zewnątrz jest niemożliwa lub mało prawdopodobna. Zjawisko "erozji samobójczej" jest formą samobójstwa, która nie jest uwzględniana w danych statystycznych, a która jest powszechna wśród osób starszych, a praktycznie nieobecna u młodych ludzi. Sytuacja paradygmatyczna erozji samobójczej występuje wówczas, gdy np. pacjent odmawia przyjmowania żywności i stosowania zaleceń medycznych, co w konsekwencji powoduje śmierć.
Depresja i objawy wskazujące na plany samobójcze
Okazuje się, że większość samobójców była z wizytą u lekarza na krótko przed realizacją planu i szacuje się, że w działalności zawodowej każdego lekarza jest co najmniej 2 pacjentów, których samobójstw można było uniknąć. Odpowiedzialność za potencjalne samobójstwo jest bardzo duża. Nie jest łatwo jasno określić typowe objawy, które charakteryzują potencjalnego samobójcę, ale w przypadku jakiegokolwiek podejrzenia należy natychmiast podjąć działania. Depresja jest ważnym elementem diagnostycznym 3/4 przypadków. Badania chorych na depresję wykazują prawdopodobieństwo samobójstwa wynoszące 15%. Ryzyko popełnienia samobójstwa u chorych na depresję jest 3,5-4,5 raza większe niż w przypadku innych pacjentów leczonych psychiatrycznie i 22-36 razy wyższe niż w zdrowej populacji. Wyniki badań klinicznych wskazują, że odpowiednie leczenie przeciwdepresyjne zmniejsza ryzyko popełnienia samobójstwa, ale należy pamiętać, że ok. 30% samobójstw u pacjentów z depresją, przebywających w szpitalu, następuje w ciągu pierwszych 6 mies. po wypisie, a 50% w 1. roku. Okres następujący po epizodzie silnej depresji stanowi szczególne ryzyko popełnienia samobójstwa.
Wbrew oczekiwaniom i wynikom innych badań, silna depresja i ujawnienie posiadania myśli samobójczych wydają się być dobrymi wskaźnikami prawdopodobieństwa wystąpienia prób samobójczych. Depresja nie jest jedyną sytuacją, w której samobójca dojrzewa do swojej decyzji. Nie jest również tak ważne nasilenie choroby, jak poziom desperacji, który jej towarzyszy.
Pacjentowi należącemu do grupy ryzyka należy zadawać pytania dotyczące planów na życie, nadziei, relacji społecznych. Szczególnie u osób starszych należy pamiętać, że choroby fizyczne, śmierć partnera, obawa przed zależnością od rodziny i przejście na emeryturę są istotnymi powodami, które doprowadzają do samobójstwa, oraz że izolacja społeczna jest nadal głównym czynnikiem ryzyka wystąpienia zachowań samobójczych.
Zagrożonemu pacjentowi należy zadać szczere pytanie, czy nigdy nie myślał o samobójstwie. Strach przed zasugerowaniem pacjentowi myśli samobójczych poprzez zadanie tego typu pytania jest nieuzasadniony. Odpowiedzi mogą ujawnić natomiast prawdziwe zamiary pacjenta. Odpowiedzi dziwaczne, nielogiczne czy urojone, poczucie niegodności, myśli o popełnieniu samobójstwa są istotnymi wskazówkami do zakwalifikowania pacjenta do grupy ryzyka. Jeżeli z wywiadu wynikają fantazje samobójcze, należy zwrócić uwagę na środki i preparaty, które potencjalny samobójca mógłby zastosować. Ważne jest również poznanie sieci relacji społecznych, istnienie konfliktów w obrębie rodziny lub żałoby.
Podczas kryzysu, który jest zazwyczaj krótkim okresem, w samobójcy dojrzewa decyzja o odebraniu sobie życia. Możliwość interwencji i uratowanie potencjalnego samobójcy zależy od umiejętności rozpoznania tego delikatnego okresu. Ważne jest poszukiwanie i podtrzymanie istotnych i pozytywnych elementów osobowości jednostki, które przyczyniają się do jej ambiwalentnego stosunku wobec śmierci. Należy otwarcie mówić o sytuacji i przyczynach, które doprowadziły do podjęcia decyzji, i zacząć poszukiwanie alternatywnych rozwiązań. Jeśli samobójstwo ma być wyrazem agresji wobec innych ludzi, należy znaleźć ujście emocji w innym kierunku, oferując społecznie akceptowane alternatywy. Bezsenność i niepokój mogą być złagodzone za pomocą leków przeciwlękowych i uspokajających, przyjmowanych stale w obecności osób bliskich, przynajmniej w ostrej fazie kryzysu. W każdym przypadku należy utworzyć sieć porozumienia i atmosferę solidarności, zaangażować przyjaznych ludzi i stowarzyszenia, które nie ograniczają się do biernego nadzoru, ale aktywnie działają, tworząc klimat zaufania i nadziei. Zapobieganie samobójstwom zależy od możliwości ustanowienia stałej struktury składającej się z uczuć, miłości i solidarności wokół potencjalnego samobójcy, dzięki czemu może on przezwyciężyć chwile rozpaczy i rozczarowania. Jeśli relacje społeczne pacjenta już nie istnieją, należy utworzyć nowe, kontaktując się z członkami jego rodziny lub z grupami ludzi, którzy mogą się nim zaopiekować. W tym sensie ważna jest dyspozycyjność i wymóg ten jest szczególnie istotny u osób, które profesjonalnie zajmują się pacjentami w podeszłym wieku.
Obecność dyspozycyjnych osób powoduje, że potencjalny samobójca zdaje sobie sprawę, że jest ktoś, kto będzie w stanie odpowiedzieć na jego prośby o pomoc i przezwyciężyć sytuację izolacji społecznej, w którą popadł (solidarność społeczna). Skierowanie do szpitala powinno być zalecane na podstawie oceny środowiska rodzinnego, obecności współwystępujących zaburzeń psychicznych, niezdolności do ciągłego monitorowania i potrzeby bardziej intensywnego leczenia farmakologicznego i psychoterapeutycznego.
