Artykuł jest częścią publikacji pochodzącej z nowej serii Biblioteki Gazety Wyborczej pt.: Wielka Encyklopedia Medyczna, którą nabyć można w Kulturalnym Sklepie lub w każdą środę w kiosku
Artroza to przewlekła choroba zwyrodnieniowa stawów. Przy zapaleniach stawów te same mechanizmy chorobowe, które dotyczą tkanek stawów, występują w całym organizmie, przy artrozie natomiast choroba dotyka wyłącznie stawów. Artroza dotyczy głównie tkanki chrzęstnej, czyli delikatnej warstwy pokrywającej zakończenia kości wewnątrz stawów, umożliwiającej ich przesuwanie się względem siebie oraz amortyzującej wstrząsy związane z poruszaniem się. Wiąże się również z erozją kości, procesami tworzenia tkanki kostnej położonej bezpośrednio pod tkanką chrzęstną, a także ze zmianami zachodzącymi w błonie maziowej i torebce stawowej. Zmianom tym mogą towarzyszyć bóle, ograniczenia funkcjonalne oraz deformacje kostne, chociaż choroba może też przez dłuższy czas pozostać bezobjawowa. Zdarza się wówczas, że rozpoznanie następuje przypadkowo podczas badania radiograficznego wykonywanego z powodów niezwiązanych ze schorzeniem. Ewentualny ból spowodowany chorobą zwyrodnieniową stawów pochodzi z wielu źródeł (sztywność mięśni, ucisk na nerwy itp.), które powinny zostać odpowiednio wcześnie rozpoznane i leczone.
W Polsce, gdzie na artrozę cierpi ok. dwóch milionów osób, schorzenie to jest najczęściej występującą chorobą stawów. Nie obserwuje się ogólnych różnic w częstotliwości zachorowań między mężczyznami a kobietami, choć występują różnice związane z poszczególnymi grupami wiekowymi. Poniżej 45. roku życia większą zachorowalność zauważa się u mężczyzn, natomiast w populacji po 55. roku życia - u kobiet.
Na artrozę cierpią głównie osoby starsze; szacuje się, że występuje ona u ponad 20% osób po 60. roku życia. Jednak przynajmniej w 18 na 100 przypadków choroba dotyka osób w wieku produkcyjnym (18-60 lat). Wskazuje to również na fakt, że artroza nie wynika tylko ze zużycia stawu w procesie starzenia się, ale jest jednostką chorobową, charakteryzującą się zmianami metabolicznymi chondrocytów, czyli komórek tkanki chrzęstnej. Rozwój choroby nie zawsze przebiega stopniowo. Badania wykazały istnienie zarówno artrozy postępującej powoli, jak i rozwijającej się szybko.
Artroza objawy
W przeważającej części przypadków choroba zwyrodnieniowa stawów postępuje wolno. Początkowo, po pracy lub po ćwiczeniach fizycznych pojawia się ból niektórych stawów. Teoretycznie zwyrodnienie może występować we wszystkich stawach, ale najczęściej obejmuje stawy dłoni, kolan, bioder oraz kręgosłupa.
W przypadku artrozy palców dłoni, wydaje się, że skłonność do tego schorzenia jest dziedziczna. Dotyczy ono najczęściej kobiet, zwłaszcza po menopauzie. Przy tego rodzaju artrozie niewielkie guzki kostne, zwane guzkami Heberdena, mogą pojawiać się przy stawach międzypaliczkowych dalszych, inne natomiast, tzw. guzki Boucharda, mogą tworzyć się przy stawach międzypaliczkowych pośrednich. Palce wydają się powiększone i guzkowate, mogą boleć, sztywnieć i drętwieć. Jednym z najczęściej atakowanych przez chorobę stawów jest staw znajdujący się u podstawy kciuka. Artroza dłoni może być leczona farmakologicznie, za pomocą ochraniaczy lub ciepłem.
Stawy kolanowe są jednymi z najważniejszych stawów, na których opiera się cały ciężar ciała; z tego powodu należą do najczęściej atakowanych przez chorobę zwyrodnieniową. Stają się wtedy sztywne, spuchnięte i bolesne. Chodzenie jest utrudnione, zwłaszcza przy ich zwiększonym obciążeniu (np. przy wchodzeniu i schodzeniu po schodach, wchodzeniu do wanny). Nieleczona artroza może prowadzić do niepełnosprawności. Leki, kontrola wagi oraz ćwiczenia pomagają łagodzić objawy choroby, ale w najcięższych przypadkach konieczne jest przeprowadzenie chirurgicznego zabiegu wymiany stawu.
Innym stawem w dużym stopniu obciążonym, jest staw biodrowy; jego zwyrodnienie nie tylko wywołuje ból i sztywność, lecz może również prowadzić do poważnej niepełnosprawności. Ból może koncentrować się bezpośrednio w biodrze, lecz także w pachwinie, wewnętrznej części uda, pośladkach lub kolanach. Obciążenie bioder można zmniejszyć, chodząc o lasce lub o kulach. Artroza często ogranicza ruchy i zgięcia stawów, co znacznie utrudnia wykonywanie codziennych czynności, takich jak np. ubieranie się czy wkładanie butów. Noszenie ochraniaczy podczas chodzenia, stosowanie leków oraz ćwiczenia fizyczne są w stanie poprawić funkcjonalność stawów, ale jeśli ból nasila się, a jego leczenie okazuje się nieskuteczne, konieczne jest stosowanie zabiegów chirurgicznych.
Sztywność i ból szyi lub okolicy lędźwiowej, podobnie jak osłabienie lub drętwienie ramion, mogą być objawami zwyrodnienia kręgosłupa. Niektórym osobom pomaga spanie na twardych materacach czy wykorzystywanie poduszek podczas siedzenia; innym - terapia ciepłem lub wykonywanie ćwiczeń fizycznych wzmacniających mięśnie pleców i brzucha. W najcięższych przypadkach ból może złagodzić zabieg chirurgiczny, który poprawia również funkcjonalność stawów.
Należy pamiętać, że jeżeli stawy są nie tylko spuchnięte, lecz również gorące i zaczerwienione, może to oznaczać zapalenie stawów, zapalenie reumatoidalne lub artrozę. Ból nie występuje we wszystkich przypadkach. Jedynie 1/3 osób, u których podczas radiografii wykrywa się oznaki artrozy, wykazuje objawy specyficzne dla tego schorzenia.
Artroza przyczyny
Nadal niewyjaśnione są powody pojawienia się choroby u danej grupy osób, a jej brak u innej. Prawdopodobnie różne formy artrozy mają odmienne przyczyny. Wyodrębniono jednak kilka czynników ryzyka, które zwiększają podatność na to schorzenie. Najważniejszym z nich jest wiek. Ze względu na zużywanie się tkanki chrzęstnej odsetek zachorowań jest większy u osób starszych. Innymi istotnymi czynnikami ryzyka rozwoju są nadwaga i otyłość, które zwiększają prawdopodobieństwo artrozy - głównie stawu kolanowego i biodrowego, a więc najbardziej obciążonych wagą.
Niedawno przeprowadzone badania dodatkowo wykazały zależność między otyłością a artrozą dłoni, co skłania do przypuszczeń, że zbyt duża masa ciała wpływa również w inny sposób na pojawienie się choroby niż tylko poprzez dodatkowe obciążenie. Wśród czynników hormonalnych, działanie ochronne wydają się wykazywać estrogeny. Zaobserwowano, że u kobiety w wieku rozrodczym, kiedy stężenie estrogenów jest największe, artroza występuje rzadziej niż u mężczyzn, natomiast po menopauzie, wraz ze spadkiem produkcji hormonów, sytuacja się odwraca. Znaczenie mogą mieć również czynniki genetyczne. Szczególnie w przypadku artrozy dłoni i biodra zakłada się istnienie mechanizmu dziedziczenia skłonności do wystąpienia tego schorzenia.
Stwierdzono także, że pewne rodzaje aktywności zawodowej zwiększają ryzyko rozwoju artrozy. Są to przede wszystkim zawody wymagające powtarzalnych ruchów palców lub innych stawów, ciężkich prac związanych z przenoszeniem ciężarów lub wymagających częstego zginania. Również niektóre sporty szczególnie obciążające organizm, uprawiane w sposób wyczynowy, a także taniec klasyczny, mogą stanowić czynniki zwiększające ryzyko rozwoju artrozy. Przykładem jest artroza kostki, występująca rzadko wśród ogółu populacji, natomiast typowa dla tancerek, które bardzo często obciążają ten staw.
Artrozę mogą wywołać również ostre urazy stawów, ale w takim przypadku objawy choroby są widoczne i ograniczone wyłącznie do stawu, którego dotyczył uraz. Niektóre nieprawidłowości postawy, np. skolioza kręgosłupa, powodując nietypowe lub nierówne obciążenie niektórych stawów, także mogą z czasem doprowadzić do rozwoju artrozy. Istnieją również różnice w podatności na artrozę między grupami etnicznymi, np. artroza stawu biodrowego jest rzadsza w przypadku czarnoskórych mieszkańców Republiki Południowej Afryki oraz Azjatów.
Artroza rozpoznanie
Nie istnieje pojedyncze badanie służące do rozpoznawania artrozy . Do potwierdzenia obecności patologii i wykluczenia innych chorób można wykorzystać wiele metod diagnostycznych.
Przebieg choroby
Opis objawów oraz okoliczności ich pojawienia się i rozwoju dostarcza lekarzowi wielu przydatnych informacji. Istotne mogą być również dane dotyczące wpływu tych objawów na życie codzienne i zawodowe pacjenta.
Badanie fizykalne
Wizyta u internisty, który oceni odruchy i siłę mięśni, jest tak samo niezbędna, jak badanie samych stawów. Powinno się również uwzględnić zdolność chodzenia, zginania i wykonywania prostych ruchów potrzebnych do normalnego funkcjonowania w życiu codziennym.
Badanie radiograficzne
Badanie radiograficzne stawów dotkniętych artrozą pozwala na ocenę szkód wywołanych przez chorobę. Można również w ten sposób oszacować utratę chrząstki stawowej, zmiany kostne i nadmierny rozrost tkanki kostnej. Często istnieje jednak duża rozbieżność między uszkodzeniami ujawnionymi w badaniu a objawami. Co więcej, radiografia nie pozwala na wykrycie uszkodzeń w najwcześniejszej fazie choroby, kiedy nie nastąpiła jeszcze utrata dużej ilości chrząstki.
Inne badania
Inne badania, np. badanie krwi lub nakłucie stawu, służą do wykluczania chorób, które mogą być przyczyną podobnych objawów.
Potwierdzenie rozpoznania artrozy nie jest trudne. Bardziej problematyczne jest ustalenie, czy powodem objawów występujących u pacjenta jest to schorzenie, czy inne dolegliwości. U osób starszych, które szczególnie często cierpią na chorobę zwyrodnieniową stawów, przyczyną zgłaszanych objawów może wydawać się artroza, podczas gdy w rzeczywistości objawy te są wywoływane przez inne schorzenia. Bardzo istotne jest rozpoznanie i wyeliminowanie tych problemów, które mogą wpływać na pogłębianie się artrozy, w tym stanów lękowych i depresji, skorelowanych z występowaniem tego schorzenia.<.li>
Artroza leczenie
Po rozpoznaniu artrozy konieczne jest podjęcie szeregu zintegrowanych działań, przy uwzględnieniu potrzeb pacjenta, jego stylu życia i ogólnego stanu zdrowia.
Leczenie artrozy ma na celu poprawę stanu stawów poprzez wprowadzenie właściwej równowagi między aktywnością fizyczną a odpoczynkiem, kontrolę bólu przy zastosowaniu środków farmakologicznych lub innych rodzajów leczenia, osiągnięcie i utrzymanie odpowiedniej masy ciała oraz zmianę stylu życia w taki sposób, aby miał on korzystny wpływ na funkcjonowanie stawów.
Ćwiczenia fizyczne
Liczne badania wykazały, że ćwiczenia fizyczne są jedną z najskuteczniejszych metod leczenia artrozy. Kontrolowana aktywność fizyczna może poprawić nastrój pacjenta, co wspomaga proces leczenia. Zmniejsza również ból, zwiększa elastyczność, poprawia krążenie i ogólne samopoczucie oraz pozwala na utrzymanie odpowiedniej masy ciała. Istotne jest, że aktywność fizyczna jest niedrogą metodą leczenia artrozy. Jeśli stosuje się ją odpowiednio, pozwala na ograniczenie efektów ubocznych terapii. Wybór i natężenie ćwiczeń zależy od rodzajów leczonych stawów, ich stabilności oraz od tego, czy pacjent przeszedł już zabieg wymiany stawu.
Odpoczynek i leczenie stawów
Częścią terapii artrozy jest także wypoczynek. Pacjenci powinni nauczyć się rozpoznawać sygnały płynące z organizmu, wskazujące na potrzebę zwolnienia lub zatrzymania się, co pozwali na uniknięcie bólu powodowanego przez nadmierne zmęczenie. U niektórych pacjentów przydatne okazują się techniki relaksacyjne, zmniejszenie stresu oraz biofeedback (biologiczne sprzężenie zwrotne), a także korzystanie z laski lub ochraniaczy podczas chodzenia, ograniczając w ten sposób obciążenia stawów podczas wysiłku. Ochraniacze i inne przyrządy wspomagające chodzenie pozwalają również na podtrzymywanie najbardziej osłabionych stawów oraz utrzymanie właściwej pozycji podczas snu i aktywności. Udowodniono jednak, że pomoce te nie powinny być wykorzystywane stale, ponieważ mogłoby to doprowadzić do zwiększenia sztywności i osłabienia struktur mięśniowych, mających za zadanie podtrzymywanie stawów. Mięśnie te powinny być wzmacniane za pomocą odpowiednich ćwiczeń.
Niefarmakologiczne sposoby uśmierzania bólu
Istnieją różne sposoby leczenia bólu bez wykorzystywania środków farmakologicznych. Ciepło podawane za pomocą ręczników, termoforów lub okładów, a także wilgotne i ciepłe powietrze w łazience mogą zmniejszyć ból i sztywność stawów. W przypadku obrzęku stawów uśmierzyć ból i zmniejszyć uczucie drętwienia pomagają zimne kompresy i okłady z lodu. Lekarz na podstawie badania powinien ustalić, czy odpowiedniejsza w danym przypadku będzie terapia ciepłem, czy zimnem. Przy artrozie stawu kolanowego również noszenie specjalnego obuwia lub stosowanie wkładek ortopedycznych umożliwia rozłożenie ciężaru ciała, ograniczając nacisk na staw, a tym samym zmniejszając ból.
Kontrola masy ciała
Pacjenci cierpiący na otyłość lub nadwagę powinni zmniejszyć masę ciała, a tym samym obciążenie stawów, co pozwoli na spowolnienie albo zatrzymanie postępów choroby. Pomocne w powrocie do normalnej wagi mogą być zrównoważona dieta zalecona przez dietetyka oraz zwiększenie aktywności fizycznej.
Leki
Leki są stosowane w celu wyeliminowania lub zmniejszenia bólu oraz poprawienia funkcjonalności stawów. Przy wyborze odpowiednich środków należy uwzględnić różne czynniki, np. intensywność bólu oraz potencjalne działania niepożądane preparatu. Do najczęściej stosowanych leków należą:
Acetaminofen - lek o działaniu przeciwbólowym, ale nie przeciwzapalnym; jest tak samo skuteczny jak NLPZ, przy czym wywołuje mniej działań niepożądanych i nie podrażnia żołądka. U wielu pacjentów okazał się pomocny w leczeniu artrozy, ale powinien być stosowany ostrożnie u osób cierpiących na choroby wątroby lub nadużywających alkoholu, a także przyjmujących NLPZ lub leki przeciwzakrzepowe.
Niesteroidowe leki przeciwzapalne (NLPZ) - wszystkie leki z tej klasy mają działanie przeciwbólowe i przeciwzapalne, ale poszczególne substancje różnią się od siebie pod względem chemicznym oraz pod względem wpływu na organizm. Wiele z nich jest stosowanych przy leczeniu artrozy; niektóre są dostępne bez recepty, a w przypadku innych konieczne jest przepisanie preparatu przez lekarza. Leki te nie są jednak wolne od działań niepożądanych. Mogą podrażniać żołądek i jelita, powodując czasem poważne dolegliwości, np. wrzody, krwotoki oraz perforacje; mogą również negatywnie wpływać na pracę nerek, choć nie zdarza się to często. Działania niepożądane są tym częstsze, im dłużej trwa terapia tego typu lekami. Niektórych środków nie powinno się przyjmować łącznie z NLPZ, ze względu na ich wpływ na wykorzystanie i pozbywanie się określonych substancji przez organizm.
Inhibitory COX-2 - to grupa NLPZ, która dzięki zwiększonej selektywności w stosunku do enzymu COX-2 może ograniczać stan zapalny w sposób przypominający działanie tradycyjnych NLPZ, ale przy mniejszych działaniach niepożądanych dla układu pokarmowego. Wszystkie tego typu leki wiążą się jednak z występującymi, niekiedy bardzo niebezpiecznymi, działaniami niepożądanymi, dotyczącymi przede wszystkim pracy serca.
Inne leki - w leczeniu artrozy mogą być wykorzystywane również miejscowe leki przeciwbólowe, takie jak kremy, maści i preparaty w aerozolu stosowane bezpośrednio na skórę (np. kapsaicyna), a także kortykosterydy - hormony produkowane w organizmie, które przez krótkie okresy mogą być również wstrzykiwane do stawów dotkniętych artrozą w celu zmniejszenia bólu. W leczeniu artrozy kolana czasem wykorzystuje się kwas hialuronowy, wstrzykując go do wnętrza stawu. Jest on jednym z elementów budujących tkanki stawowe, zapewniający ich odpowiednie nawilżenie i odżywienie.
Leczenie chirurgiczne
U niektórych pacjentów cierpiących na artrozę korzystne może być przeprowadzenie zabiegu chirurgicznego, który pomoże ograniczyć ból i zwiększyć sprawność pacjenta. Szczególnie przydatne jest usunięcie ze stawu cząstek kości lub chrząstki, które wywołują mechaniczne deformacje lub blokady, wygładzenie powierzchni bądź zmiana ustawienia kości albo zastąpienie stawów protezami. Protezy mogą być wykonane ze stopu metali, plastiku o dużej gęstości, a także z materiału ceramicznego; ich trwałość wynosi na ogół 10-15 lat, chociaż w 10% przypadków konieczna okazuje się korekta zabiegu. Rodzaj, kształt i części protezy są dostosowywane do masy ciała, płci, wieku, aktywności fizycznej oraz ogólnego stanu zdrowia pacjenta. Zanim podejmie się decyzję o leczeniu chirurgicznym, należy poddać analizie intensywność bólu, stopień niepełnosprawności oraz wpływ choroby na codzienne życie pacjenta. Obecnie 80% zabiegów polega na wymianie stawu biodrowego lub kolanowego. Po zabiegu i rehabilitacji chory w mniejszym stopniu odczuwa ból i może się sprawniej poruszać.
Leczenie alternatywne
W leczeniu artrozy można również wykorzystać niektóre rodzaje terapii alternatywnej.
Akupunktura - polega na nakłuwaniu określonych punktów na ciele pacjenta, wskazanych przez tradycyjną medycynę chińską, za pomocą cienkich igieł; wykazuje skuteczność w uśmierzaniu bólu, dzięki czemu może być z powodzeniem włączona w program leczenia artrozy.
Fitoterapia i medycyna naturalna - niektórzy pacjenci cierpiący na artrozę wykorzystują metody alternatywne polegające na noszeniu miedzianych bransoletek, piciu naparów i herbatek ziołowych oraz kąpielach błotnych. Stosując takie metody, należy pamiętać o kilku istotnych kwestiach. Tego typu terapie, choć nie stanowią bezpośredniego zagrożenia dla zdrowia, mogą być związane ze znacznymi kosztami, a także opóźnić moment poszukiwania terapii o udowodnionej skuteczności. Obecnie nie została potwierdzona rzeczywista przydatność tego typu metod w leczeniu artrozy.
Suplementy diety
Wydaje się, że glukozamina, siarczan chondroityny i niektóre witaminy mogą skutecznie osłabiać objawy artrozy. Wnioski te pochodzą jednak z pobieżnych analiz i wymagają dalszego potwierdzenia na drodze szerzej zakrojonych, bardziej szczegółowych badań, które są już prowadzone.
Choć artroza nie jest chorobą uleczalną, omówione metody leczenia pozwalają pacjentom na prowadzenie normalnego trybu życia. Konieczne jest jednak nauczenie się funkcjonowania z tą chorobą i odpowiedni stosunek do jej leczenia, tzn. umiejętność dbania o własne zdrowie. Udział w programach edukacyjnych, radzenia sobie z chorobą oraz samodzielnego udzielania sobie pomocy pozwala pacjentom na lepsze poznanie schorzenia, a także wpływa na fizyczne, emocjonalne i umysłowe reakcje na chorobę oraz pobudza aktywny udział pacjenta w procesie leczenia, polegający na czynnym uczestnictwie w podejmowaniu dotyczących go decyzji; tego typu zaangażowanie chorego zwiększa również jego wiarę w możliwość prowadzenia pełnego i samodzielnego życia.
Artroza perspektywy na przyszłość
W przeszłości artrozę uważano za nieunikniony element starzenia się. Obecnie wiadomo już, że nie jest to prawda. Produkcja, utrzymanie i rozpad chrząstki wiążą się z szeregiem zjawisk, stanowiących obecnie przedmiot zainteresowania badaczy, którzy starają się odnaleźć najsłabszy punkt wymienionych procesów. Zdaniem naukowców wyodrębnienie tego ogniwa pozwoliłoby na opracowanie nowych strategii profilaktycznych i leczniczych. Część badaczy koncentruje się na znajdowaniu nowych metod i narzędzi diagnostycznych, które umożliwiłyby wykrycie choroby w jak najwcześniejszym stadium. Inni skupiają się natomiast na określeniu czynników genetycznych. Uważa się, że 20-30% przypadków artrozy ma podłoże dziedziczne; odsetek ten wynosiłby 45-65%, gdyby uwzględnić artrozę dłoni i kolana. Wśród pacjentów, u których już w młodym wieku występuje jeden z tych rodzajów artrozy, wykryto mutację genu, który ma wpływ na kolagen.
Inżynieria tkankowa stawia sobie za cel znalezienie sposobu na zastąpienie chorych komórek i tkanek zdrowymi. Najczęściej wykorzystywane do tego celu techniki to zastąpienie komórek chrząstki, przeszczep komórek macierzystych oraz terapia genowa. W przypadku leków, badania koncentrują się na znalezieniu nowych substancji, które pomogłyby uśmierzyć ból bez wywoływania niebezpiecznych działań niepożądanych, pojawiających się przede wszystkim przy długotrwałym przyjmowania leków, co często jest niezbędne przy leczeniu artrozy. Inne poddawane badaniom środki mają za zadanie zapobiegać uszkodzeniom stawów. Obecnie nie istnieją substancje, które mogłyby hamować lub blokować aktywny już mechanizm chorobotwórczy.
Duże nadzieje wiąże się z doksycykliną - antybiotykiem, który może hamować działanie niektórych enzymów niszczących chrząstkę; udało się również wyodrębnić kilka czynników wzrostu nowej tkanki chrzęstnej. Należy jednak pamiętać, że omawiane badania znajdują się eszcze w fazie wstępnej. Także korzystne działanie suplementów diety (glukozamina, siarczan chondroityny, witaminy D, C, E oraz betakaroten), już włączanych do zintegrowanego leczenia artrozy, musi jeszcze zostać potwierdzone naukowo. Skuteczną metodą profilaktyczną może okazać się natomiast wykorzystanie estrogenów, o ile potwierdzi się ich działanie obserwowane u kobiet w okresie menopauzy. Jak się wydaje, małe stężenie estrogenów zwiększa ryzyko rozwoju artrozy, natomiast hormonalna terapia zastępcza, podjęta na początku menopauzy, pozwoliłaby na zniwelowanie tego zagrożenia. Jednak tego typu leczenie jest związane z podwyższonym ryzykiem wystąpienia problemów z układem sercowo-naczyniowym, co wyklucza możliwość długotrwałego stosowania.
Kluczem do leczenia artrozy jest stosowanie podejścia zintegrowanego, wykorzystującego wiedzę z różnych dziedzin medycyny, tj. medycyny rodzinnej, ortopedii, reumatologii, chirurgii, fizjoterapii, dietetyki, psychologii oraz edukacji zdrowotnej. W podejściu tym uwzględnia się nie tylko objawy schorzenia, lecz również doświadczenia pacjenta i jego postawę w stosunku do choroby, a także wykorzystuje pomoc członków rodziny i otoczenia.
