Artykuł jest częścią publikacji pochodzącej z nowej serii Biblioteki Gazety Wyborczej pt.: Wielka Encyklopedia Medyczna, którą nabyć można w Kulturalnym Sklepie lub w każdą środę w kiosku
Dotykają je zwłaszcza choroby kostno-stawowe, nadciśnienie tętnicze, żylaki, osteoporoza i bóle głowy. Częstotliwość występowania tych chorób zwiększa się z wiekiem. Najwięcej chorych odnotowuje się w grupie kobiet powyżej 65. roku życia. Nie jest to związane wyłącznie z faktem, iż wśród wszystkich osób powyżej tego wieku przeważają kobiety. Również kobiety po 45., a nawet 25. roku życia chorują częściej. Wynika to z wielu czynników biologicznych i specyficznych niebezpieczeństw, takich jak prace domowe (większe ryzyko wypadków w domu) i większe obciążenie obowiązkami wynikającymi z prowadzenia domu, pracy zawodowej oraz zajmowania się zdrowiem innych członków rodziny.
Stereotypy w medycynie
Z historii medycyny wynika, że w przeszłości różnie podchodzono do chorób kobiet i mężczyzn. Początkowo, kiedy medycyna była jeszcze pod znacznym wpływem religii i filozofii, kobietę uważano za istotę gorszą. Po powstaniu medycyny pozytywistycznej, tzn. kiedy zaczęto ją podporządkowywać kryteriom obiektywnym, ciało kobiety nadal traktowano inaczej niż ciało mężczyzny. Uważano, że organizm kobiety w mniejszym stopniu kierowany jest przez ośrodkowy układ nerwowy. Lekarze twierdzili, że procesy zachodzące w kobiecie są uwarunkowane przede wszystkim jej emocjami oraz zmianami w cyklu menstruacyjnym i rozrodczym.
Nawet współczesna medycyna nie jest wolna od tego typu uprzedzeń, chociaż dotyczą jej one w znacznie mniejszym stopniu. Jednym z nich jest częste przekonanie, że obserwacja naukowa ciała mężczyzny pozwala również poznać ciało kobiety. Należy traktować ciało kobiety jako całkowicie odmienne, nie tylko pod względem budowy narządów rozrodczych. Nieprawidłowe jest także powiązanie zdrowia kobiety wyłącznie z jej funkcją rozrodczą, co skutkuje poszukiwaniem przyczyn wszelkich patologii jedynie w zmianach układu płciowego. Obecnie walczy się z tego typu przekonaniami. Powoli rozwija się tzw. medycyna płci skoncentrowana przede wszystkim na badaniu różnic między ciałem kobiety i mężczyzny oraz odpowiedniego podejścia do każdej z płci.
Nowe zadania i pojawiające się czynniki ryzyka
Liczne zadania, które kobieta wykonuje każdego dnia, niosą ze sobą czynniki, mogące przyczyniać się do powstawania i rozwoju procesów chorobowych. Należy brać je pod uwagę podczas planowania leczenia i strategii zapobiegawczych. Samo macierzyństwo jest powiązane z wieloma innymi obowiązkami, które mogą stanowić większe zagrożenie dla zdrowia kobiety niż ciąża i okres poporodowy. Młodzi ludzie z wielu powodów coraz później stają się samodzielni, przez co opieka matki nad dziećmi trwa coraz dłużej i obejmuje coraz więcej nowych zadań.
Ponadto kobiety, poza zajmowaniem się domem i rodziną, coraz częściej piastują wysokie stanowiska na rynku pracy. Wykonują te same obowiązki co mężczyźni, choć nie zawsze wiąże się to z uzyskiwaniem tego samego wynagrodzenia. Wywołuje to nierzadko sytuacje stresowe, stanowiące istotny czynnik chorobotwórczy, który należy brać pod uwagę, stawiając diagnozę lekarską.
Nowym zjawiskiem jest mylenie zdrowia kobiety z jej wyglądem zewnętrznym. Zarówno lekarze, jak i kobiety coraz częściej skupiają się na dbaniu o atrakcyjność fizyczną pacjentek w większym stopniu niż o jej zdrowie. Medycyna jest przez część kobiet traktowana jako forma upiększania, która ma jej pomóc w zbliżeniu się do kreowanego w mediach wzoru piękna.
Przemoc jako nowy czynnik ryzyka
Innym poważnym zagrożeniem dla zdrowia psychofizycznego kobiety jest przemoc ze strony mężczyzny. Deklaracja o eliminacji przemocy wobec kobiet przyjęta przez Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych w 1993 r. potępia "akt przemocy związany z faktem przynależności danej osoby do określonej płci, którego rezultatem jest, lub może być, fizyczna, seksualna lub psychiczna krzywda lub cierpienie kobiet, włącznie z groźbą popełnienia takich czynów, wymuszeniem lub arbitralnym pozbawieniem wolności, niezależnie od tego, czy czyny te mają miejsce w życiu publicznym, czy prywatnym".
W dokumencie tym stwierdzono, iż "przemoc wobec kobiet jest problemem, który odnosi się do zdrowia i praw osoby. W każdej chwili ich życia, od dzieciństwa do starości, kobiety mogą być ofiarami przemocy fizycznej lub psychicznej. Następstwa przemocy są poważnym problemem dla zdrowia kobiet".
Przemoc ze strony mężczyzn jest czynnikiem ryzyka dla zdrowia kobiet w każdym wieku na całym świecie. To zjawisko rozpowszechnione, którego negatywne skutki są poważne i dobrze udokumentowane. Światowa Organizacja Zdrowia (WHO) szacuje, że przemoc jest równie częstą przyczyną śmierci lub niepełnosprawności kobiet w wieku rozrodczym jak nowotwory.
Kobiety i dzieci bywają narażone na przemoc różnego typu - fizycznego, seksualnego i psychicznego. Najczęściej do aktów przemocy dochodzi w rodzinie. Dopuszczają się ich przede wszystkim ojcowie, mężowie bądź partnerzy, bracia, dziadkowie lub inni członkowie rodziny, a także byli mężowie lub narzeczeni. Mężczyźni dopuszczają się znacznie częściej przemocy seksualnej również poza środowiskiem rodzinnym. Zachowań takich kobieta doświadcza często ze strony osób, które dobrze zna, np. przyjaciół rodziny, sąsiadów, nauczycieli, kolegów ze szkoły lub z pracy. Agresorami mogą być także osoby nieznane ofiarom.
Powszechnie sądzi się, że przemoc wobec kobiet w jakimkolwiek wieku zdarza się bardzo rzadko. Zwykle uważa się za nią jedynie gwałt. Badania naukowe przeprowadzone w różnych krajach pokazują jednak, że przypadki takie zdarzają się znacznie częściej. Przemoc fizyczna i seksualna ze strony partnera lub byłego partnera dotyka 25% kobiet, a przemoc psychiczna jest jeszcze bardziej rozpowszechniona. Gwałty dotykają 10-15% kobiet, szczególnie w dzieciństwie, ale tylko niewielka ich część jest zgłaszana (5-15%).
Przemoc wywołuje bardzo groźne skutki u osoby, która jej doświadcza. Natychmiastowe efekty agresji fizycznej to siniaki, urazy, złamania itp., a także zakażenie chorobami przenoszonymi drogą płciową (np. AIDS) w wyniku stosunków wymuszonych i odbytych bez użycia prezerwatywy. Wiąże się to także z ryzykiem niechcianej ciąży.
Długoterminowe skutki przemocy fizycznej, seksualnej i psychicznej mogą się objawić zaniżoną samooceną, poczuciem bezradności lub utratą chęci życia. Zaburzenia emocjonalne są silniejsze, jeżeli agresorami są osoby bliskie, które ofiara darzy uczuciem. Gwałt skutkuje utratą zaufania do innych i do świata, poczuciem zamętu, wstydu i winy, mimo że ofiara nie jest odpowiedzialna za to, co zaszło. Brutalne i powtarzające się gwałty powodują u ofiar poczucie lęku i ogólnego strachu. Prowadzą do życia w ciągłym napięciu. Mogą też wywołać objawy zbliżone do występujących w zespole pourazowym, któremu towarzyszą wspomnienia przemocy pojawiające się nagle w formie koszmarów.
Kobiety, które zostały zgwałcone, często mają depresję, stany lękowe i myśli samobójcze. Występują też u nich zaburzenia odżywiania oraz skłonność do uzależnień od alkoholu i innych substancji. Stan ten czyni kobietę jeszcze bardziej podatną na przemoc. Związany z nim długotrwały stres może doprowadzić do różnych powtarzających się chorób (np. ginekologicznych lub żołądkowo-jelitowych). Często są one badane i leczone w błędny sposób w wyniku nieznajomości przyczyny. Ponadto ofiary przemocy częściej skarżą się na takie dolegliwości, jak obolałość, przewlekłe zmęczenie czy uporczywe bóle głowy. Obserwuje się stopniowe zwiększanie się częstości korzystania z pomocy lekarskiej przez zgwałcone kobiety w miarę upływu czasu od aktu przemocy. W pierwszym roku po gwałcie zwracają się do lekarzy 18% częściej, w drugim 56%, a w trzecim 31%.
Negatywne następstwa przemocy występują z różnym nasileniem. Nie wszystkie dziewczynki i kobiety, które były bite, poniżane lub zostały zgwałcone, mają problemy ze zdrowiem. Bardzo wiele zależy od osobistych doświadczeń ofiary, a przede wszystkim od pomocy oraz wsparcia rodziny, przyjaciół i specjalistów. Kobiety dotknięte przemocą należy traktować ze szczególną uwagą. Odpowiednia opieka jest w stanie zniwelować skutki traumatycznych doświadczeń.
Należy jednak stanowczo potępiać wszelką przemoc. Każdy musi mieć prawo do obrony przed napastnikiem. Bardzo ważne jest istnienie instytucji, do których kobiety spotykające się z agresją mogłyby zwrócić się po pomoc. W wielu krajach istnieją specjalne ośrodki dla ofiar przemocy.
Choroby kobiece
Aby prawidłowo leczyć kobiece choroby, trzeba zrozumieć różnice między mężczyzną i kobietą, wynikające nie tylko z odmiennej budowy układu płciowego. Na zdrowie kobiety znacznie wpływa jej wiek, a zwłaszcza fazy cyklu biologicznego. Na zupełnie inne zagrożenia narażone są organizmy nastolatki, ciężarnej i kobiety w trakcie menopauzy. Każdy z etapów życia wiąże się z innymi warunkami fizycznymi, psychicznymi i seksualnymi.
Najmłodsze kobiety rzadko cierpią na poważne choroby fizyczne, ale zmiany hormonalne i fizyczne, których doświadczają, mogą spowodować problemy z akceptacją własnego ciała i nowej roli społecznej. Dziewczynki są więc bardziej wrażliwe psychicznie i często borykają się z depresją, lękiem, zaburzeniami odżywiania itd. U dorosłej kobiety natomiast mogą wystąpić problemy z płodnością, ciążą lub choroby wynikające ze stresu związanego z wykonywaną pracą zawodową albo prowadzeniem domu.
Niektóre problemy przeważają w pewnych okresach życia. Nowotwory i osteoporoza najczęściej dotykają kobiety najstarsze, u młodszych zaś częściej występują choroby przenoszone drogą płciową. Zaburzenia psychologiczne mogą pojawić się w każdym wieku, chociaż wywołują je różne czynniki. Każdy etap życia jest jednak ściśle powiązany z innymi. Kłopoty zdrowotne mogą powracać w późniejszych okresach lub wywoływać kolejne schorzenia.
Zaburzenia odżywiania nastolatek mogą doprowadzić do zubożenia zapasów wapnia. Zwiększa to ryzyko zachorowania na osteoporozę w wieku dojrzałym.
Profilaktyka
Zasadniczo kobiety znacznie częściej niż mężczyźni kierują się zasadami zdrowego trybu życia, co ma duże znaczenie dla profilaktyki większości chorób. Ich odżywianie jest bogatsze w owoce, warzywa i nabiał. Mężczyźni zwykle wolą spożywać mięso, tłuszcze i węglowodany. Ponadto kobiety chętniej poddają się badaniom przesiewowym, przede wszystkim onkologicznym. W ostatnich latach znacznie wzrosła wśród kobiet świadomość profilaktyki nowotworów piersi. Rozpowszechniły się samobadanie dotykowe i badania mammograficzne. Przypadki raka piersi coraz częściej kończą się całkowitym wyleczeniem, a kobiety nie traktują go już jak choroby wstydliwej. Również leczenie nowotworu złośliwego macicy przynosi coraz lepsze rezultaty. To efekt zastosowania na szeroką skalę badań cytologicznych, które wykonuje się podczas kontrolnego badania ginekologicznego.
Profilaktyka nowotworu okrężnicy i odbytu oraz raka płuc wśród kobiet nie przynosi jednak tak dobrych skutków, ponieważ choroby te do niedawna były uważane za wyłącznie męskie. Przejęcie przez kobiety pewnych zachowań od mężczyzn, np. palenia papierosów, powoduje, że ich zdrowie jest narażone na takie same niebezpieczeństwa jak zdrowie mężczyzn.
Choć wiadomo już, że kobieta jest objęta takim samym ryzykiem chorób sercowo-naczyniowych, badania tej kwestii wciąż trwają. Brakuje więc skutecznej profilaktyki tego typu schorzeń.
Kobiety w Polsce i ich zdrowie
Stan zdrowia żeńskiej części społeczeństwa polskiego nie jest zadowalający i zdecydowanie odbiega od stanu zdrowia społeczeństw krajów rozwiniętych. Jest też wiele aspektów, które mogłyby ulec poprawie, zwłaszcza w dziedzinie zapobiegania. Kobiety w szczególności mogłyby i powinny robić o wiele więcej dla samych siebie.
Troska o zdrowie innych, ale nie własne
Kobiety podejmują zdecydowane działania, gdy chodzi o zdrowie innych osób, lecz wykazują mniejsze zainteresowanie własnym. Łatwiej przychodzi im zaobserwowanie objawów choroby u członków rodziny, którymi się opiekują, nawet gdy same odczuwają jakieś dolegliwości. Poza tym, ze względu na fakt, iż są często pierwszymi osobami, do których zwraca się chory, są także swego rodzaju inicjatorem leczenia. O swoim własnym zdrowiu wprawdzie myślą, ale nie podejmują żadnych konkretnych kroków w celu jego poprawy. Przykładowo blisko 3/4 kobiet przyznaje, że nigdy nie poddało się badaniu mammograficznemu ani ultrasonograficznemu piersi, a ponad 30% nigdy nie miało wykonanej cytologii.
Postrzeganie chorób i zapobieganie im
Polki wykazują pewną obawę przed chorobami. Przeprowadzona wśród kobiet ankieta wykazała, że obawiają się one przede wszystkim zachorowania na raka sutka i z tym schorzeniem wiążą ryzyko zgonu. Rocznie wykrywa się ok. 11 tys. przypadków raka piersi, a ok. 5 tys. kobiet umiera z tego powodu. Często powodem zgonu jest zbyt późne wykrycie nowotworu, dlatego szczególną uwagę zwraca się na profilaktyczne programy zdrowotne umożliwiające wczesne wykrywanie chorób nowotworowych. Programy profilaktyki są w większości finansowane przez Narodowy Fundusz Zdrowia.
Nie można jednak sądzić, że kobiety nie zdają sobie sprawy z tego, jak ważne są środki zapobiegawcze. Przeciwnie, doskonale rozumieją potrzebę dążenia do życia w zdrowiu rozumianym nie tylko jako brak chorób, ale także jako ciągłe podejmowanie aktywnych wysiłków na rzecz osiągnięcia tego celu. Kontrolne badania lekarskie są bardzo ważnym elementem zapobiegania poważnym chorobom, jednak równie istotny jest styl życia. Osiągnięcie i utrzymanie zdrowia ma, zdaniem Polek, swoje podstawy w prawidłowym odżywianiu i dbaniu o higienę.
Pozytywny obraz
Pomimo kłopotów z realizacją właściwego podejścia do problemu, ogólny stan zdrowia polskich kobiet nie jest alarmujący.
Przesiewowe badania onkologiczne
Oto rodzaje badań przesiewowych polecanych obecnie wszystkim kobietom na podstawie naukowych danych na temat ich skuteczności.
Badanie cytologiczne
Wcześnie wykrywa zmiany w szyjce macicy, mogące przekształcić się w raka, lub już wykształcone zmiany nowotworowe.
Zaleca się przeprowadzać je corocznie od pierwszego stosunku seksualnego lub od 23. roku życia (może być wykonywane również u dziewic). W przypadku wyniku negatywnego, tj. bez widocznych zmian patologicznych, przez trzy kolejne lata można wykonywać badania w cyklu dwuletnim. Dyskutuje się obecnie nad możliwością rezygnacji z tego badania przez kobiety po 70. roku życia, u kobiet z niskim ryzykiem zachorowania na nowotwór, ale nie ma w tej sprawie jednogłośnej opinii.
Mammografia
Umożliwia ona diagnozowanie z wyprzedzeniem ewentualnych zmian nowotworowych sutka. Zaleca się jej wykonywanie co roku (wg niektórych co dwa lata), począwszy od 50. roku życia. Wielu onkologów oraz niektóre wytyczne, np. amerykańskie, obniżają ten wiek do 45 lub wręcz 40 lat, ale brak na ten temat zgody w świecie naukowym. Przed osiągnięciem wspomnianego wieku mammografia nie jest potrzebna, a w razie wątpliwości można zastosować ultrasonografię, która bardziej nadaje się do oceny młodych piersi.
Krew utajona
Poszukiwanie krwi utajonej w kale, czyli przewlekłej jej obecności w niewielkich ilościach, wykrywalnych jedynie laboratoryjnie, zaleca się przeprowadzać corocznie począwszy od 50. roku życia. Praktyka ta pozwala wyselekcjonować pacjentki, u których należy wykonać kolonoskopię z uwagi na ryzyko rozwoju raka okrężnicy.
