Artykuł jest częścią publikacji pochodzącej z nowej serii Biblioteki Gazety Wyborczej pt.: Wielka Encyklopedia Medyczna, którą nabyć można w Kulturalnym Sklepie lub w każdą środę w kiosku
Etapy trawienia
Proces trawienia dzieli się na 2 fazy:
1) mechaniczną, podczas której pokarmy ulegają zmianom fizycznym. Etap ten polega na rozdrobnieniu większych kęsów pożywienia w stanie stałym, przeprowadzeniu przez przewód pokarmowy i wydaleniu wraz z odchodami elementów nieprzyswojonych. Faza mechaniczna obejmuje przeżuwanie, połykanie i perystaltykę (ruchy jelitowe, które przesuwają zawartość przewodu pokarmowego w kierunku odbytu; zapewniają również mieszanie pokarmów i wchłanianie substancji pokarmowych, czemu sprzyja obecność soków trawiennych i kontakt ze ścianą jelita);
2) chemiczną, podczas której substancje złożone, takie jak skrobia, tłuszcze i białka, są rozkładane na proste związki (skrobia jest przetwarzana na glukozę, tłuszcze na kwasy tłuszczowe, a białka na aminokwasy), gotowe do przyswojenia przez ścianę jelita. Fazę chemiczną procesu trawienia stanowią reakcje enzymatyczne, którym sprzyja obecność żółci. Po strawieniu składniki pokarmowe są wchłaniane przez ściany jelita do krwi i limfy. Wchłanianie zachodzi na odcinkach jelita cienkiego nazywanych dwunastnicą i jelitem czczym; alkohol, niektóre leki i pewna ilość wody są również wchłaniane w żołądku. Natomiast większość wody jest przyswajana w jelicie grubym. Trawienie obejmuje tylko substancje złożone (węglowodany, tłuszcze, białka), a proces wchłaniania również wiele innych substancji niezbędnych dla organizmu. Należą do nich woda, sole mineralne i witaminy, których wchłanianie odbywa się bezpośrednio, bez konieczności rozkładu na prostsze związki.
Narządy układu pokarmowego
Etapy trawienia można opisać na podstawie narządów biorących w nim udział. Pożywienie dostaje się do jamy ustnej, gdzie następuje rozdrabnianie i zwiększenie powierzchni dostępnej dla działania soków trawiennych. Wargi i język mają zakończenia nerwowe, które są wrażliwe na właściwości fizyczne i chemiczne pożywienia. W ustach gruczoły ślinowe wydzielają ślinę, która nawilża pokarm, wspomaga łączenie rozdrobnionych cząsteczek (miazga pokarmowa) i ułatwia ich połknięcie. Ślina zawiera enzymy (amylazę), która rozpoczyna trawienie węglowodanów, przekształcając skrobię i glikogen w dwucukry. Ślina bierze udział także w odbiorze wrażeń smakowych i oczyszcza jamę ustną. Narządem odpowiedzialnym za połykanie jest gardło, natomiast przełyk stanowi przejściowy zbiornik pokarmu. U jego zakończenia znajduje się mięsień zwieracza wpustu, który zapobiega zarzucaniu treści żołądka. Do żołądka trafia miazga pokarmowa, czyli rozdrobniony pokarm nawilżony śliną, który miesza się z sokiem żołądkowym, a następnie przesuwany jest w stronę pierwszego odcinka jelita, dwunastnicy. Żołądek produkuje dwa enzymy trawienne: pepsynę odpowiadającą za rozkład (trawienie) białek i lipazę rozpoczynającą trawienie tłuszczów. Do dwunastnicy wydzielany jest z trzustki sok trzustkowy, zawierający enzymy, które całkowicie rozkładają węglowodany, tłuszcze, białka i kwasy nukleinowe na przyswajalne związki. Do tej części jelita wpływa również żółć produkowana przez wątrobę. Sole kwasów żółciowych pełnią bardzo ważną funkcję w procesie trawienia, gdyż umożliwiają emulgację tłuszczów. Sprzyjają także wchłanianiu przez jelito kwasów tłuszczowych, cholesterolu i niektórych witamin. W jelicie cienkim, do którego dostaje się sok trzustkowy, enzymy trawienne i żółć z wątroby, proces trawienia ulega zakończeniu. Następuje wchłanianie substancji przyswajalnych, a nieulegająca absorpcji pozostałość przesuwa się w stronę jelita grubego.
Komórki jelita cienkiego wydzielają wodnisty płyn, który nie zawiera enzymów trawiennych. Jego funkcją jest rozmieszczenie trawionego pożywienia na ścianie jelita, na której znajdują się enzymy trawienne. Dzięki temu ich działanie jest bardziej efektywne. W jelicie cienkim odbywa się wchłanianie końcowych produktów trawienia: aminokwasów (powstałych z białek), kwasów tłuszczowych i glicerolu (z tłuszczów), monosacharydów (z węglowodanów), a także wody i elektrolitów. Z kolei jelito grube, oprócz przyswajania wody i elektrolitów, nie pełni funkcji trawienia ani wchłaniania. Odpowiada za formowanie i magazynowanie stolca.
Niestrawność
Powyższe pojęcie zasadniczo odnosi się do wszelkich nieprawidłowości występujących w procesie trawienia, głównie na pierwszym etapie. Objawem jest uczucie pełności w żołądku, której po spożyciu szczególnie obfitych posiłków towarzyszy odbijanie się, uczucie ciężkości, czasami również pieczenie, ból lub senność.
Zaburzenia mogą mieć podłoże funkcjonalne, dyspeptyczne lub być konsekwencją schorzeń pierwszego odcinka układu pokarmowego, czyli przełyku, żołądka i dwunastnicy. Spośród chorób powodujących trudności związane z trawieniem wyróżnia się nieżyt żołądka, zapalenie przełyku, refluks żołądkowo-przełykowy i wrzody trawienne (wrzody ściany jelita powstające wskutek działania kwaśnego soku żołądkowego).
