Artykuł jest częścią publikacji pochodzącej z nowej serii Biblioteki Gazety Wyborczej pt.: Wielka Encyklopedia Medyczna, którą nabyć można w Kulturalnym Sklepie lub w każdą środę w kiosku
Niektóre z nich [Ascaris lumbricoides, czynnik odpowiedzialny za askariozę i Enterobius vermicularis, czynnik owsicy] są obecne na całym świecie. Inne [np. przywry z rodzaju Schistosoma] występują jedynie w krajach tropikalnych i podzwrotnikowych. Również w umiarkowanym klimacie wykazano zwiększony obieg robaków na obszarach przeludnionych, o niskim poziomie higieny. Większość chorób pasożytniczych wywoływanych przez robaki spowodowana jest na skutek ich przedostania się z kału do jamy ustnej. Zakażenie następuje w wyniku połknięcia jaj lub larw (pożywienie lub woda zakażone kałem); penetracja larw odbywa się również poprzez skórę, ukąszenie owada (rzadkie) lub zakażenie innych żywicieli robakiem (skorupiaki, ryby).
Objawy są bardzo zróżnicowane i zależą od gatunku, który je wywołuje. Często przebieg choroby jest bezobjawowy, jednak robaki (przede wszystkim w formach tropikalnych) mogą wywoływać ciężkie dolegliwości. Diagnoza tych zakażeń opiera się na identyfikacji samego pasożyta (badanie na pasożyty), larwy lub jaja w odchodach (kał, mocz) i w tkankach żywiciela.
Robaki płaskie
Robaki, zwane też płazińcami, o spłaszczonym ciele, różnych rozmiarach, które powodują rozmaite infekcje na całym świecie. Płazińce dzieli się na tasiemce i przywry.
Tasiemce
Tasiemce są robakami hermafrodytycznymi o różnych rozmiarach, zależnych od gatunku (od kilku milimetrów do ok. 10 m), które osiedlają się w jelitach licznych kręgowców. Dojrzały robak składa jaja, które rozwijają się w organizmie odpowiedniego żywiciela pośredniego, gdzie przekształcają się w duże larwy. Połknięcie larwy zawartej w mięsie żywiciela pośredniego, powoduje zakażenie żywiciela ostatecznego. W przypadku parazytozy spowodowanej tasiemcami, człowiek może być zarówno żywicielem ostatecznym, jak i pośrednim. W pierwszym przypadku nosi w sobie robaki dojrzałe, w drugim - tylko larwy.
Najważniejsze tasiemce:
1) Taenia saginata (tasiemiec nieuzbrojony) zwany tasiemcem bydlęcym oraz Taenia solium (tasiemiec uzbrojony) zwany tasiemcem świńskim. Zakażenie jelitowe u ludzi spowodowane przez te robaki jest powszechne w krajach, w których mięso wołowe i wieprzowe jest spożywane na surowo lub półsurowo. Tasiemiec bydlęcy jest bardzo częsty w Europie. Tasiemiec świni występował na całym świecie, dziś jest wyjątkowo rzadko spotykany w Europie. Spożycie przez człowieka mięsa wołowego lub wieprzowego surowego czy niedogotowanego, powoduje rozwój dorosłego robaka w jelitach w ciągu 2 mies.;
2) Hymenolepis nana, zakażenie tym robakiem jest szczególnie rozpowszechnione w krajach klimatu gorącego i umiarkowanego, o niskim poziomie higieny. Atakuje głównie dzieci. Zakażenie poprzez kontakt ust z rękami zanieczyszczonymi kałem. Przebieg choroby jest zwykle bezobjawowy, tylko masowa inwazja daje dolegliwości jelitowe;
3) Diphyllobothrium latum, inaczej bruzdogłowiec szeroki, zakażenie pasożytami (difylobotrioza) wywołane przez robaka, który może osiągnąć 10-15 m. Choroba przebiega bezobjawowo, ale przy dużej liczbie pasożytów powoduje dolegliwości, m.in. charakterystyczną anemię. Robak ten jest rozpowszechniony w Finlandii, Rosji, Szwajcarii, Japonii, Alasce i regionie Wielkich Jezior (Stany Zjednoczone);
4) Echinococcus granulosus i Echinococcus multilocularis (tasiemce bąblowe), parazytozy wywołane przez formy larwalne tych tasiemców to choroba bąblowcowa (bąblowica) i bąblowica wielojamowa. Choroba bąblowcowa przewodu pęcherzykowego jest chorobą kosmopolityczną, szczególnie częstą u ludów zajmujących się pasterstwem i hodowlą bydła (żyje w jelicie psów dzikich). W Europie występuje w wielu krajach. Infekcja ta charakteryzuje się obecnością torbieli, które mogą być zlokalizowane na każdym organie (najczęściej na wątrobie lub płucach). Bąblowica wielojamowa jest rozpowszechniona tylko w krajach zimnych (Syberia, Alaska itd.). Do zarażenia dochodzi poprzez spożycie pokarmów (warzyw) zbieranych w lasach zanieczyszczonych odchodami lisa.
Przywry
Przywry są reprezentowane przez rodzaje Schistosoma i Distoma:
1) Distoma - niektóre przywry z gatunku Distoma lokują się w drogach żółciowych (przywrzyca wątroby), inne w jelicie (przywrzyca jelitowa), a jeszcze inne atakują układ oddechowy (przywrzyca płuc). Parazytozy te występują rzadko, niemniej jednak wzrost zachorowań na przywrzycę wątroby jest widoczny we Francji i Niemczech;
2) Schistosoma - robaki w dorosłym stadium atakują człowieka, powodując grupę chorób pasożytniczych schistosomatoza lub bilharcjoza. Człowieka atakuje głównie Schistosoma haematobium (przywra krwi), czynnik schistosomatozy moczowej i narządów płciowych oraz pęcherza moczowego lub Schistosoma mansoni, który powoduje schistosomatozę jelitową i wątroby. Te dwa czynniki często występują w niektórych regionach Afryki (delta Nilu, Afryka tropikalna itd.); w Europie można zaobserwować tę chorobę u imigrantów spoza Unii Europejskiej lub u osób, które długo mieszkały w krajach afrykańskich. Schistosomatoza moczowa ma różne objawy, lecz najważniejszym z nich jest krwiomocz (obecność krwi w moczu). Schistosomatoza jelitowa, najprawdopodobniej najważniejsza robaczyca człowieka, jest chorobą pasożytniczą, charakteryzującą się biegunką, a w najcięższych przypadkach problemami wątrobowymi wraz z nadciśnieniem wrotnym.
Sposób zwalczania
Objawy wywołane zakażeniem płazińcami są zróżnicowane w zależności od gatunku będącego ich przyczyną: często objawy nie występują, czasem jednak robaki powodują ciężkie dolegliwości. Głównymi metodami diagnostyki są te, które identyfikują pasożyta, larwy lub jaja w kale lub tkankach zarażonego człowieka. Ważną rolę odgrywają też metody pośrednie, bazujące na wykryciu przeciwciał na czynniki pasożytnicze. W ostatnich latach na rynku pojawiło się sporo leków przeciw robakom.
Profilaktyka bazuje na ogólnych zasadach poprawiania stanu sanitarnego stref zanieczyszczonych, jak również na utrzymywaniu higieny osobistej, unikaniu spożycia określonych pokarmów i wód potencjalnie zakażonych oraz stosowaniu chemioterapeutyków.
