Artykuł jest częścią publikacji pochodzącej z nowej serii Biblioteki Gazety Wyborczej pt.: Wielka Encyklopedia Medyczna, którą nabyć można w Kulturalnym Sklepie lub w każdą środę w kiosku
Przypuszcza się, że jest to następstwo wady wrodzonej układu podwzgórzowo-przysadkowego, który reguluje uwalnianie wszystkich hormonów, w tym produkowanych przez jajniki. Zespół policystycznych jajników jest jedną z najczęstszych przyczyn hirsutyzmu. Brakuje dokładnych danych na temat zachorowalności. Szacuje się, że choroba występuje u 5% kobiet w wieku rozrodczym. Hirsutyzm jest przy tym najbardziej powszechnym objawem przedmiotowym schorzenia. Nadmierne wydzielanie hormonów androgenowych wywołuje zmiany w owłosieniu. Staje się ono bardziej szorstkie i ciemniejsze. Pozostałe, często występujące objawy to wzrost masy ciała i niepłodność spowodowana zanikiem owulacji.
Rozmieszczenie tkanki tłuszczowej głównie w górnej części brzucha nabiera cech androidalnych (męskich). W niektórych przypadkach obserwuje się przyrost objętości piersi i wirylizację narządów płciowych (zwiększenie rozmiarów łechtaczki itp.).
Rozpoznanie i leczenie
Do najbardziej przydatnych metod rozpoznania zespołu policystycznych jajników należą badania poziomów hormonu luteinizującego (LH) i hormonu folikulotropowego (FSH), a ponadto badanie stężenia testosteronu we krwi oraz ultrasonografia jajników, która może wykazać ewentualne zmiany ich struktury, pozwalając dodatkowo określić stopień zaburzeń w organizmie.
W przypadku gdy hirsutyzm jest najpoważniejszym objawem podmiotowym, a niepłodność nie stanowi bezpośredniego problemu dla pacjentki, leczenie polega na powstrzymaniu, poprzez podawanie progesteronu lub doustnych hormonalnych środków antykoncepcyjnych, hormonów produkowanych przez przysadkę i jajniki. Jeśli kobieta pragnie utrzymać płodność, stosuje się leki sprzyjające owulacji. Resekcja chirurgiczna jajnika jest metodą przeznaczoną dla pacjentek, u których inne środki nie przynoszą zamierzonych rezultatów. Najpoważniejszym powikłaniem związanym z zespołem policystycznych jajników jest niepłodność. Ponadto u kobiet dotkniętych tym schorzeniem zaobserwowano zwiększoną zachorowalność na nowotwór złośliwy trzonu macicy.
Czy leczenie farmakologiczne pomaga zmniejszyć objawy choroby policystycznych jajników?
Tak. Jeśli leczenie farmakologiczne jest nieskuteczne, można wykonać zabieg chirurgiczny. Nie wykazano bezpośredniego związku między utratą masy ciała i zmniejszeniem objawów choroby, nawet jeśli szczuplejsza sylwetka ogranicza ryzyko rozwoju chorób towarzyszących, np. cukrzycy typu 2, która jest jednym z możliwych skutków zaburzenia.
Zespół policystycznych jajników wiąże się z nieprawidłowościami w procesie dojrzewania komórek jajowych u kobiet. Oocyty, zanim są gotowe do zapłodnienia przez plemniki, przechodzą różne stadia rozwojowe w jajniku. Proces ten kończy się, gdy komórka jajowa w pełni dojrzeje i zostanie wydalona (owulacja) z jajnika do macicy. U kobiet dotkniętych chorobą wielotorbielową oocyty nie rozwijają się całkowicie i owulacja w tym przypadku występuje rzadko lub w ogóle jej nie ma, co jest oznaką bezpłodności. Jajniki są większe niż normalnie i mają na powierzchni małe guzki w postaci pęcherzyków, które nie osiągnęły dojrzałości. Tego rodzaju zmiany są obecne u 25% kobiet, które poddały się badaniu USG, u 10,4% z nich pojawiają się też inne objawy: nieprawidłowości miesiączkowania lub jego brak, nadwaga i zwiększone owłosienie ciała (hirsutyzm).
Najskuteczniejsze leczenie
U większości kobiet dotkniętych chorobą policystycznych jajników obserwuje się wyższe niż zwykle stężenie męskich hormonów płciowych (androgenów), a szczególnie testosteronu (jest on obecny w niewielkich ilościach nawet u zdrowych kobiet). W wielu terapiach leczących tę chorobę stosuje się leki, które zmniejszają ilość hormonów męskich lub blokują ich działanie. Wyniki badań wskazują, że leczenie finasteroidem (lek przekształcający testosteron w jego bardziej aktywną formę), flutamidem (substancja o silnym działaniu antyandrogennym) lub spironolaktonem (lek hamujący działanie androgenów) skutecznie redukuje nadmierne owłosienie.
Octan cyproteronu (inny lek zmniejszający wytwarzanie androgenów) zmniejsza hirsutyzm, ale powoduje poważne działania niepożądane w układzie krążenia, gdyż zwiększa ryzyko wystąpienia żylnej choroby zakrzepowo-zatorowej.
Często kobiety chorujące na zespół policystycznych jajników mają również obniżoną wrażliwość na insulinę (hormon kontrolujący stężenie cukru we krwi).Organizm, rekompensując mniejszą wrażliwość na działanie tego hormonu, produkuje go w większej ilości. W konsekwencji pacjentki dotknięte zespołem policystycznych jajników bardzo często mają wysokie stężenie insuliny. Hormon ten, oprócz kontroli stężenia cukru we krwi, stymuluje produkcję androgenów i jest związany z kontrolą rozwoju komórek jajowych. Z tego powodu metformina, lek pierwotnie stosowany tylko u pacjentów z cukrzycą, z powodzeniem może być podawany u kobiet z zespołem policystycznych jajników, przyczyniając się w niektórych przypadkach do przywrócenia normalnego cyklu miesiączkowego.
Rola chirurgii
Badania nie dostarczyły wiarygodnych wyników dotyczących roli utraty masy ciała w leczeniu objawów policystycznych jajników. W niektórych przypadkach utrata masy ciała (szczególnie u pacjentek otyłych) może przywrócić cykl menstruacyjny. Wykonywanie ćwiczeń fizycznych i kontrola wagi znacząco zmniejszają u pacjentek z zespołem policystycznych jajników prawdopodobieństwo rozwoju cukrzycy typu 2.
W przypadkach nieskuteczności leczenia farmakologicznego należy wziąć pod uwagę konieczność operacyjnego usunięcia części pęcherzyków, co zmniejszy ilość produkowanych hormonów męskich (u kobiet androgeny są wytwarzane przez nadnercza i pęcherzyki jajnika). Obecnie najczęściej stosowaną techniką operacyjną jest diatermia jajnika (laserowy "drilling" jajników, nazwany tak od angielskiego słowa to drill znaczącego "wiercić"). Zabieg przeprowadzany jest przy użyciu specjalnej igły wprowadzanej drogą laparoskopii (przez mały otwór w brzuchu). Igłą robi się w wielotorbielowatym jajniku małe otwory o średnicy 3 mm, odcinając od powierzchni zbędne pęcherzyki jajnikowe. Zabieg przyczynia się do wznowienia owulacji u ok. 70% kobiet. Jednak powinien być wykonywany jedynie u pacjentek, u których leczenie farmakologiczne nie przynosi żadnych skutków
