Artykuł jest częścią publikacji pochodzącej z nowej serii Biblioteki Gazety Wyborczej pt.: Wielka Encyklopedia Medyczna, którą nabyć można w Kulturalnym Sklepie lub w każdą środę w kiosku
W ostatnich latach Światowa Organizacja Zdrowia przyjęła definicję, która określa stan otyłości na podstawie wskaźnika masy ciała (BMI), który oblicza się następująco: należy podzielić masę ciała podaną w kilogramach przez wzrost podniesiony do kwadratu; za górną granicę normy przyjęto BMI o wartości 24,9, nadwagą określono BMI między 25 i 29,9, natomiast otyłością I, II i III stopnia zostały określone wartości BMI zawarte odpowiednio między 30 i 34,9, między 35 i 39,9 oraz powyżej 40.
Wykazano, że zmniejszenie masy ciała o 10% u osoby otyłej wystarcza, aby znacznie obniżyć ryzyko sercowo-naczyniowe. Skuteczne leczenie otyłości mogłoby przedłużyć średnie życie populacji krajów rozwiniętych w stopniu wyższym od skutecznej terapii przeciwnowotworowej. Staranne statystyki prowadzone od dziesięcioleci przez największe towarzystwa ubezpieczeniowe na całym świecie wykazały, że osoby otyłe wcześniej niż osoby szczupłe zostają dotknięte szeroką gamą chorób, które szybciej prowadzą do śmierci, w stosunku do populacji o prawidłowej wadze.
Nie masz czasu? Do wakacji możesz schudnąć 10 kg. Nawet jeśli siedzisz za biurkiem - na zdrowej, zbilansowanej i łatwej diecie. Zapomnij o dietach cud i skorzystaj z porad dietetyków. Sprawdź i schudnij!
Otyłość jest znaczącym czynnikiem ryzyka chorób wieńcowych, nadciśnienia, cukrzycy, niewydolności serca, udaru mózgu. Otyłość jest również czynnikiem obciążającym w chorobach, takich jak zapalenie stawów, ponadto zwiększa predyspozycje do wypadków, zwłaszcza u osób starszych, ograniczając ich ruchliwość. Takie powikłania są o wiele częstsze w otyłości centralnej (trzewnej lub androidalnej) z tłuszczem odkładającym się zwłaszcza na poziomie brzucha, rozpoznawalnej po stosunku talia-biodra (uzyskiwanym przez podzielenie minimalnego obwodu talii przez minimalny obwód bioder), przewyższającym 0,85 u kobiet i 0,95 u mężczyzn, niż w otyłości obwodowej (ginoidalnej), która cechuje się stosunkiem talia-biodra poniżej 0,85 u kobiety i 0,95 u mężczyzny.
Zanim rozpocznie się jakąkolwiek dietę, należy zasięgnąć porady lekarza. Nadmiar kilogramów może być oznaką choroby organicznej lub funkcjonalnej, która powinna zostać zdiagnozowana i odpowiednio leczona. Po wykluczeniu chorób organicznych lub funkcjonalnych można uznać występowanie tzw. otyłości bez przyczynowej, czyli pierwotnej, która jest najczęściej spotykaną postacią otyłości. Ten rodzaj otyłości może być kontrolowany poprzez stosowanie rozsądnych działań dietetycznych. Trwałe rezultaty uzyskuje się dzięki ograniczeniom dietetycznym uzgodnionym z lekarzem, w sytuacji gdy dana osoba zda sobie sprawę z przesadnej w stosunku do normy ilości spożywanego pokarmu. Odpowiednia dieta, opracowana na podstawie wieku, budowy fizycznej, zawodu, oraz chociażby minimalna aktywność fizyczna, np. spacer po obiedzie, są najlepszą profilaktyką otyłości, a także wielu innych, często groźnych schorzeń, które jej towarzyszą.
Dieta
Stosowanie diety nie jest łatwe, nie tylko z powodu trudności z powstrzymaniem się od jedzenia, lecz także ze względu na to, że rodzaj życia, które większość osób prowadzi, rzadko pozwala na regularne i odpowiadające rzeczywistym potrzebom odżywianie. Lekarz poinformuje, ile kalorii powinno się dostarczać organizmowi w ciągu 24 godz., jakie produkty spożywcze należy spożywać, a jakich unikać, oraz udzieli precyzyjnych wskazówek. Na tej podstawie każda osoba może opracować swoją własną dietę niskokaloryczną, co jest wyjątkowo ważne, zwłaszcza w przypadku konieczności jej długiego stosowania. Aby stracić 1 kg tkanki tłuszczowej, należy uzyskać ujemny bilans kaloryczny o równowartości 7000 kcal/tydz. , a więc osoba, która ma np. 30 kg nadwagi, powinna ograniczyć swoje zapotrzebowanie kaloryczne o ponad 20 000 kcal. Jeżeli ten hipotetyczny pacjent stosuje stale i uważnie dietę niskokaloryczną, dostarczającą 1000 kcal dziennie, uzyskuje każdego dnia niedobór kaloryczny wysokości ok. 1000 kcal lub trochę więcej, biorąc pod uwagę zarówno metabolizm podstawowy, jak i uprawianą aktywność (prawie zawsze styl życia siedzący u osób ze znaczną nadwagą); aby stracić 30 nadmiernych kilogramów, należy wytrwać na diecie niskokalorycznej przynajmniej przez 7 mies. w sposób ciągły i zdeterminowany tak, aby oprzeć się różnym pokusom o charakterze psychologicznym i fizjologicznym, które mogą sprawić, że powróci się do odżywiania niezgodnego ze schematami dietetycznymi. Nie wszystkie otyłe osoby są w stanie postępować w powyższy sposób. W takich przypadkach i jedynie pod ścisłą kontrolą medyczną można sięgnąć po leki anorektyczne, które mogą pomóc pacjentowi z nadwagą w powstrzymaniu się przed nadmiernym jedzeniem, pozwalając mu na zastosowanie w odpowiedni sposób bardzo niskokalorycznego schematu dietetycznego.
Zmiany dietetyczne powinny spełniać następujące warunki:
1) drastycznie ograniczać całkowite spożycie kalorii (dieta niskokaloryczna);
2) zapewnić prawidłową ilość dostarczanych składników odżywczych (zważywszy na kilkumiesięczną lub kilkuletnią konieczność trwania diety);
3) być jak najlepiej tolerowane przez pacjenta.
Zaleca się podzielenie przewidzianych do spożycia kalorii na 4-5 dziennych posiłków, które należy spożywać z regularnymi przerwami. W zbilansowanych dietach niskokalorycznych, zalecanych zwłaszcza w ciężkich przypadkach, w których dochodzi do spożywania bardzo dużych ilości jedzenia, konwencjonalna proporcja pomiędzy zjadanymi składnikami zostaje mniej więcej zachowana, lecz ograniczenie kaloryczne jest całkowite i obliczone na podstawie wieku, wykonywanej pracy, idealnej teoretycznej wagi, wielkości i cech nadwagi. Liczbę dostarczanych kalorii należy określić zgodnie z idealnym zapotrzebowaniem energetycznym, w stosunku do którego powinno się ją zmniejszyć o nie więcej niż 500 kcal. Zbilansowana dieta powinna zawierać 15% białek i nie więcej niż 30% tłuszczów; powinna zostać opracowana w taki sposób, aby wywołać spadek wagi nie większy niż 1 kg na tydzień. Restrykcyjne diety (600-700 kcal, zawierające 50-70 g białek, 30-40 g węglowodanów i 20-30 g tłuszczów) oraz diety jeszcze bardziej niskokaloryczne (500-700 kcal) mogą być zalecane na krótkie okresy (kilka tygodni lub kilka miesięcy) jako postępowanie "przełamaniowe", analogicznie do głodówki. Niezbilansowane diety niskokaloryczne drastycznie ograniczają ilość dostarczanych węglowodanów i w mniejszym stopniu tłuszczów, są względnie wysokobiałkowe. Są wskazane u cukrzyków, lecz powinny być stosowane z ostrożnością; są przeciwwskazane u osób z hiperurykemią. Wyłącznie w wyjątkowych sytuacjach stosuje się całkowity post lub pół-post, polegający na podawaniu jedynie takiej ilości białek, która pozwala uniknąć nadmiernego spożycia białek ciała. Głodówka powinna być przeprowadzana pod ścisłą kontrolą lekarza ze względu na ryzyko hiperurykemii, ketozy i zaburzeń elektrolitowych. Kontrolowana głodówka nie powinna trwać dłużej niż 2 tyg. Taki czas głodówki zapewnia szybki spadek wagi i często przyczynia się do rozwiązania problemów psychologicznych, wyeliminowania zaburzeń snu oraz wzmocnienia małej wytrzymałości wysiłkowej.
Otyłość - odpowiedzialne i nieodpowiedzialne diety
Pacjent otyły jest pacjentem należącym do grupy podwyższonego ryzyka wystąpienia różnego typu chorób. Wśród niebezpieczeństw, na które jest on narażony, należy wymienić również zagrożenia związane z wyborem nieodpowiedniej metody odchudzania. Od początku lat 70. XX w. pojawiają się wiadomości o nagłych zgonach otyłych osób, które stosowały diety o bardzo niskiej zawartości substancji energetycznych oraz białek o niskiej wartości odżywczej. Nierozważne zastosowanie oraz nieodpowiednia kontrola lekarska diet płynno-białkowych może powodować poważne komplikacje. Dane o zgonach spowodowanych nieodpowiednią dietą z jednej strony ukazują nieodpowiedzialne czy wręcz szkodliwe działania terapeutyczne podejmowane przez osoby pozbawione odpowiedniej wiedzy medycznej, a z drugiej strony podkreślają konieczność posiadania przez lekarza kompetencji dietetyka niezbędnych przy wyborze terapii. Dieta niskokaloryczna musi być przepisana przez lekarza, który jest zaznajomiony z danym rodzajem podejścia terapeutycznego. Taka dieta powinna być zalecana tylko wybranym i notorycznie kontrolowanym pacjentom, ponieważ podczas jej stosowania mogą wystąpić długo- i krótkotrwałe powikłania, które muszą zostać zidentyfikowane oraz przypisane nieodpowiedniemu wyborowi terapii. Osoby średnio otyłe łatwiej tracą masę mięśniową niż osoby bardzo otyłe, co naraża je na tragiczne w skutkach konsekwencje.
Diety niskokaloryczne
Diety dostarczające 400-800 kcal dziennie pozwalają na szybszą utratę masy ciała przy większym zachowaniu podstawowej masy mięśniowej. W tym celu większość diet dostarcza 45-100 g białek pochodzących z chudego mięsa, ryb, drobiu lub z produktów mlecznych oraz jajek w proszku. Do tych białek należy dodać witaminy, sole mineralne, zwłaszcza potas, i przynajmniej 2 litry płynów o zerowej wartości kalorycznej. Przy tego typu diecie kobiety tracą średnio 1,5 kg, a mężczyźni 2 kg tygodniowo. Bezpieczeństwo stosowania diety niskokalorycznej jest związane nie tylko z doświadczeniem lekarzy, którzy ją przepisują, lecz także z odpowiednim wyborem pacjentów. Podstawowe warunki, które należy spełnić, by rozpocząć tego typu diety to: przynajmniej 30-procentowa nadwaga, niedawno przeprowadzone badania elektrokardiograficzne o pozytywnym wyniku oraz wizyta u lekarza, brak zaburzeń mięśnia sercowego, dolegliwości naczyniowo-mózgowych, nerkowych lub wątrobowych, cukrzycy typu 1 lub poważnych zaburzeń psychiatrycznych.
U większości pacjentów kuracja odchudzająca trwa 12-16 tyg., po których następuje okres (3-6 tyg.) ponownego, stopniowego przyzwyczajania się do tradycyjnych potraw. Pozytywny wynik oraz bezpieczeństwo diety zapewnia wyłącznie odpowiedni nadzór lekarski w czasie trwania kuracji oraz podczas późniejszego okresu utrzymywania wagi. Kontrola lekarska pacjentów powinna być przeprowadzana co tydzień, należy również kontrolować (przynajmniej co dwa tyg.) poziom plazmatyczny elektrolitów (potasu itd.) oraz wskaźniki biohumoralne (przez cały czas trwania gwałtownej utraty masy ciała).
Ryzyko i powikłania
Możliwe ryzyko związane ze stosowaniem diety niskokalorycznej jest większe u osób stosujących ją bez konsultacji z lekarzem. Komplikacje krótkoterminowe, oprócz ogólnych zaburzeń (astenii, zawrotów głowy, skurczów mięśni, bólu głowy, zaburzeń żołądkowo-jelitowych i braku tolerancji na zimno), które można szybko rozpoznać i kontrolować tylko pod opieką właściwego lekarza, obejmują także odwodnienie, zaburzenia równowagi elektrolitów, niedociśnienie ortostatyczne i hiperurykemię. Wśród długotrwałych powikłań można wyróżnić arytmie mięśnia sercowego (częste zwłaszcza w czasie powrotu do normalnego odżywiania po okresie restrykcyjnego ograniczenia spożycia kalorii) czy zapalenia pęcherzyka żółciowego oraz trzustki. Szczególnie niebezpieczna jest nieuzasadniona i niekontrolowana dieta niskokaloryczna stosowana przez osoby średnio otyłe (o 15-procentowej nadwadze), którymi powoduje chęć osiągnięcia idealnej wagi w ciągu kilku tygodni. Osoby średnio otyłe, które stosują dietę drastycznie ograniczającą liczbę spożywanych kalorii, tracą więcej mięśniowej masy ciała (na każdy zrzucony kilogram) w porównaniu z osobami otyłymi, co może wywoływać negatywne skutki, m.in. zaburzenia funkcji serca czy uszkodzenia innych narządów. Bardzo istotny w leczeniu otyłości jest jego wielodyscyplinarny charakter, który łączy opinię lekarza, psychologa behawiorysty oraz dietetyka. W celu utrzymania kontrolowanej wagi w dłuższym okresie pacjenta trzeba wyedukować w zakresie wprowadzania koniecznych zmian w stałej diecie, znaczenia ćwiczeń fizycznych oraz wyboru stylu życia.
Utrzymanie wagi
Leczenie otyłości może być behawioralne (dieta, aktywność fizyczna), farmakologiczne (przyjmowanie anorektyków, aktywatorów metabolizmu, środków ograniczających wchłanianie jelitowe, środków sycących) oraz chirurgiczne (chirurgiczne usunięcie tłuszczowej tkanki podskórnej, ominięcie jelitowe). Po osiągnięciu celu, czyli wyeliminowaniu nadwagi, należy nadal kontrolować pacjenta, aby nie doszło do nawrotów, oraz kontynuować edukację żywieniową, a także - w razie konieczności - pomoc psychologiczną, biorąc pod uwagę wiek pacjenta i przyczyny otyłości. Leczenie farmakologiczne, zwłaszcza znacznych stanów nadwagi, często daje rozczarowujące rezultaty; utrata masy ciała, czasem także duża, którą prawie zawsze udaje się osiągnąć w pierwszych tygodniach lub miesiącach leczenia, często zmniejsza się z czasem, zarówno ze względu na ustabilizowanie się mechanizmów fizjologicznych przystosowania do nowych warunków, jak i z powodu stopniowego spadku współpracy ze strony pacjenta, który po początkowym entuzjazmie zaczyna tracić motywację; stracone kilogramy zostają odzyskane, a pacjent osiąga wagę równą wadze wyjściowej lub większą od niej. Taki całkowicie niesatysfakcjonujący rozwój sytuacji odzwierciedla z jednej strony bardzo dużą złożoność przyczyn otyłości, do których należą czynniki dziedziczne, metaboliczne, środowiskowe, żywieniowe i psychologiczne, a z drugiej pokazuje, że prawdziwa otyłość jest stanem przewlekłym, który powinien być leczony w sposób ciągły, z uwzględnieniem szerokiego wachlarza możliwości terapeutycznych, pozwalających pacjentowi nie tylko stracić na wadze, lecz także utrzymać uzyskany spadek masy ciała. W związku z powyższym uważne stosowanie leków anorektycznych może być pomocne u otyłego pacjenta, ponieważ pozwala mu na prawidłowe i mniej uciążliwe wdrożenie w życie niskokalorycznego schematu dietetycznego. Dieta jest kluczowym sposobem leczenia w przypadku otyłości. Powinna być zawsze połączona z ciągłą i regularną aktywnością fizyczną, edukacją w zakresie żywienia, która wyeliminuje lub przynajmniej zmniejszy nieprawidłowości w nawykach osób otyłych, oraz - w razie konieczności - ze wsparciem psychologicznym.
Leki i substancje stosowane w leczeniu otyłości
Leki anorektyczne mogą stanowić ważny element programu terapeutycznego. Ich stosowanie powinno być jednak ograniczone do tych przypadków, w których otyłość jawi się jako poważne zagrożenie dla zdrowia danej osoby zarówno ze względu na stopień nadwagi, jak i obecność towarzyszących jej chorób, takich jak cukrzyca nieinsulinozależna albo nadciśnienie tętnicze. Stosowanie leków anorektycznych w celu czysto estetycznym jest kategorycznie zabronione. Dotyczy to także ich użycia w wieku dziecięcym, ponieważ mogą opóźnić wzrastanie.
Amfetamina, prototyp leków anorektycznych, weszła do użytku klinicznego ponad 50 lat temu, a następnie została wykluczona ze względu na poważne działania stymulujące ośrodkowy układ nerwowy, do których dochodziło w przypadku niewłaściwego stosowania leku i jego nadużyć. Obecnie są dostępne inne leki, lecz zawsze na podstawie zalecenia lekarza. Niektóre z nich zmieniają zachowania żywieniowe, zmniejszając uczucie głodu, inne wywołują wczesne uczucie sytości oraz modyfikują dobór pożywienia, ograniczając przyjmowanie produktów o dużej zawartości węglowodanów. Istnieją ponadto leki zmniejszające wchłanianie jelitowe węglowodanów i tłuszczów.
Są także dostępne substancje sycące, które powiększają objętość żywności. Pęcznieją w żołądku, tym samym zwiększając jego zawartość i wywołując uczucie sytości bez dostarczania składników odżywczych. Stosuje się kwas alginowy (200 mg rozpuszczony w wodzie, doustnie przed posiłkiem), otręby (100-200 mg rozpuszczone w wodzie, doustnie 30 min przed posiłkiem), gumę guar (zawartość jednej torebki 30 min przed posiłkiem), gumę ksantanową (1-2 tabletki do połknięcia z wodą 1 godz. przed posiłkiem), hemicelulozę i celulozę (4-6 tabletek z wodą na dzień przed posiłkami). Te substancje nie mają szczególnych przeciwwskazań, lecz mogą wywołać wzdęcie żołądka. Włókna roślinne (pektyny, polisacharydy soi, żywice itd.) są wskazane w otyłości związanej z cukrzycą lub dyslipidemią. Składnik aktywny mąki guar tworzy w środowisku jelitowym lepkie zawiesiny oraz ogranicza zarówno wchłanianie węglowodanów i tłuszczów, jak i aktywność komórek endokrynnych błony śluzowej żołądka i jelita.
Leczenie chirurgiczne
Ze względu na to, że pacjent z dużą otyłością jest zagrożony wysokim ryzykiem zgonu, w ostatnich latach zalecenia w tej dziedzinie przewidują możliwość zastosowania zabiegów chirurgicznych. Są to działania niepozbawione skutków ubocznych, czasem także poważnych, lecz ich zastosowanie jest usprawiedliwione ciężkością powikłań otyłości. Uciekanie się do chirurgii otyłości powinno być ograniczone do pacjentów, którzy naprawdę jej potrzebują; nie powinna być ona stosowana u osób ze zwykłą nadwagą. Należy zwrócić się do ośrodków, które mają odpowiednie doświadczenie w tej dziedzinie.
Ominięcie jelitowe. Jest to technika praktycznie porzucona ze względu na poważne zaburzenia wchłaniania i dynamiki układu trawienia, które powoduje. Polega na chirurgicznym wyizolowaniu jelita krętego (części jelita, która pochłania najwięcej składników odżywczych).
Ominięcie żółciowo-trzustkowe. Polega na częściowej resekcji żołądka; zostaje on połączony z jelitem czczym, które z kolei zostaje przyłączone bezpośrednio do jelita krętego; powoduje wykluczenie z przejścia treści odżywczej pozostałe części dwunastnicy. Dwunastnica i jelito kręte zostają złączone w pobliżu zastawki krętniczo-kątniczej.
Ominięcie żołądka. Polega na utworzeniu małej kieszeni żołądkowej oddzielonej od pozostałej części żołądka za pomocą potrójnego szwu. Takie działanie charakteryzuje się dobrymi możliwościami terapeutycznymi, ponieważ jest mało inwazyjne, a także dobrymi wynikami w krótkim i średnim terminie oraz małą liczbą powikłań.
Restrykcja żołądka. Polega na działaniach ograniczających ilość pochłanianego pożywienia poprzez podzielenie żołądka na dwie kieszenie, z których pierwsza jest mniejsza, a druga większa, połączonych ze sobą zwężonym przejściem (stoma). W ostatnich latach ta technika została dopracowana dzięki wprowadzeniu tzw. opasania żołądka. W praktyce rozdzielenie dwóch kieszeni nie zachodzi poprzez zszycie, lecz poprzez umieszczenie zewnętrznego pierścienia na żołądku (może być sztywny lub nadmuchiwany, aby móc regulować w czasie pojemność żołądka). Opasanie żołądka jest odwracalne i wykonywane techniką laparoskopii.
Wśród skutków ubocznych zabiegów chirurgicznych w leczeniu otyłości wymienia się: zespoły zaburzonego wchłaniania, wrzody żołądka i jelit oraz wymioty po zbyt szybkim i nadmiernym spożyciu pokarmów.
Otyłość dziecięca
W ostatnich latach otyłość dziecięca stała się poważnym problemem społecznym. Specjaliści ds. żywienia stwierdzili, że odsetek młodych ludzi z nadwagą i otyłością rośnie. Z badań wynika, że nadwaga i otyłość dotyczy ok. 15% dzieci i młodzieży w wieku szkolnym. Przyczyny należy szukać w przedłużonym w czasie dodatnim bilansie energetycznym (dostarcza się więcej kalorii, niż jest się w stanie spalić). Określenie nadwagi lub otyłości u dziecka jest złożone. W oczekiwaniu na opracowanie lepszych parametrów odniesienia, wskaźnik BMI, używany u dorosłych, jest stosowany także w przypadku dzieci. Dziecko jest otyłe, jeżeli jego waga przekracza o 20% wagę idealną; ma nadwagę, jeżeli ta wartość zostanie przekroczona o 10-20% lub gdy jego BMI jest wyższy od przewidzianego.
Wzrost masy ciała dziecka oblicza się na podstawie graficznych tabel centylowych, które łączą wartości procentowe wagi i wysokość dzieci, podzielonych wg płci i wieku. Wzrost jest prawidłowy, jeżeli mieści się wokół 50. centyla. Im bardziej zostaje przekroczona średnia wartość w stosunku do wskaźnika centylowego wzrostu, tym bardziej wzrasta ryzyko otyłości. Otyłość dziecięca charakteryzuje się wieloczynnikową genezą; jest skutkiem różnych, oddziałujących na siebie przyczyn. Przede wszystkim wymienia się nadmierne i złe odżywianie, które często jest związane z ograniczoną aktywnością fizyczną i czynnikami typu genetycznego czy rodzinnego. Rzadsze są natomiast przypadki otyłości związanej z zaburzeniami hormonalnymi, takimi jak nadczynność tarczycy czy dysfunkcje nadnerczy.
Pytanie:
Czy dziecko w wieku przedszkolnym może stosować dietę niskokaloryczną?
Odpowiedź:
Tak. W przypadku gdy lekarz stwierdzi nadwagę lub otyłość, dziecku (poczynając od 3. roku życia) można zalecić kontrolowaną i dostosowaną do warunków rozwojowych dietę niskokaloryczną. Diecie powinien towarzyszyć wzrost aktywności fizycznej (od 45 do 60 min dziennie). Otyłość definiuje się jako nadmiar tkanki tłuszczowej mogący powodować wzrost ryzyka dla zdrowia (choroby sercowo-naczyniowe, wysokie ciśnienie, cukrzyca, hipercholesterolemia). Przy szacowaniu wagi (a tym samym ewentualnej otyłości) wykorzystuje się wskaźnik masy ciała (BMI , body mass index), który określa się, dzieląc masę ciała w kilogramach przez wzrost wyrażony w metrach do kwadratu.
Według międzynarodowych ustaleń osoba z BMI równym 25-29,9 kg/m2 ma nadwagę, a osoba z wartością BMI powyżej 30 kg/m2 jest otyła. Najnowsze dane wskazują, że w P Polsce już 61% mężczyzn i 50% kobiet cierpi na nadwagę lub otyłość. Najwięcej otyłych mężczyzn zamieszkuje w województwach: wielkopolskim, dolnośląskim i mazowieckim, natomiast otyłość wśród kobiet najczęściej występuje w województwach: mazowieckim, lubelskim, zachodniopomorskim i małopolskim. Niepokojące dane dotyczą też dzieci i młodzieży. W tej grupie otyłość i nadwaga dotyczy 18% chłopców i 14% dziewcząt.
Ryzyko, że otyłe dziecko wyrośnie na otyłą osobę dorosłą jest wysokie, zwiększa się z wiekiem i jest tym większe, im większa jest masa ciała. Stwierdzono, że 26-40% dzieci otyłych w wieku przedszkolnym wyrasta na otyłych dorosłych, a w przypadku dzieci w wieku szkolnym wartość ta wzrasta do 69%. Czynnikiem zwiększającym ryzyko otyłości u dziecka jest otyłość jednego lub obojga rodziców.
Leczenie otyłości u dzieci
Aktywność fizyczna. Zwiększenie aktywności fizycznej jest integralną częścią leczenia otyłości, we wszystkich programach leczenia musi ono odgrywać istotną rolę. Ćwiczenia fizyczne przyczyniają się do redukcji masy ciała, ponieważ podwyższają zapotrzebowanie energetyczne, zarówno podczas wykonywania samych ćwiczeń, jak i zaraz po nich (dług tlenowy). Dlatego należy przekonać pacjenta oraz jego rodzinę do ograniczenia okresów bezruchu i przeznaczenia na ćwiczenia fizyczne 45-60 min dziennie (niekoniecznie za jednym podejściem). Najlepsze rezultaty dają ćwiczenia aerobowe (tlenowe), czyli takie, przy których wysiłek trwa dłużej niż 3-4 min. Do ćwiczeń aerobowych zalicza się bieg, chodzenie (chodzenie z kijkami), jazda na rowerze, pływanie oraz narciarstwo zjazdowe. Ten rodzaj ćwiczeń jest szczególnie wskazany, ponieważ zmusza ciało do zużywania nagromadzonych tłuszczów.
Odżywianie . Dziecko z nadwagą może przejść na dopasowaną do jego potrzeb dietę (opracowaną w oparciu o wymagania odżywcze dziecka w fazie wzrostu), poczynając od 3. roku życia. Wczesne zastosowanie kuracji odchudzającej zwiększa szanse jej powodzenia, ponieważ wraz z wiekiem pojawia się coraz większe ryzyko utrzymania się otyłości oraz trudności ze zmianą nawyków żywieniowych. Aby utrwalić zmiany w nawykach żywieniowych i nie powodować wyłącznie okresowych gwałtownych spadków masy ciała, należy włączyć w ten proces całą rodzinę.
Cele kuracji
Leczenie otyłości w wieku rozwojowym ma na celu pozytywne i trwałe oddziaływanie na żywienie, nawyki żywieniowe oraz aktywność fizyczną. Wszystkie programy terapeutyczne muszą oddziaływać na te trzy poziomy.
Główne cele diety to:
1) redukcja masy ciała oraz osiągnięcie równowagi między przyjmowanymi i zużywanymi kaloriami, nawet jeśli nie oznacza to osiągnięcia idealnej masy ciała;
2) utrzymanie chudej masy, czyli masy mięśniowej, która odpowiada metabolicznie aktywnemu obszarowi ciała zdolnemu do wywierania pozytywnego wpływu na całkowity metabolizm oraz na całkowite zużywanie energii;
3) redukcja masy tłuszczowej (lipidowej);
4) utrzymanie odpowiedniego rytmu wzrostu;
5) osiągnięcie i utrzymanie odpowiedniej relacji między poprawną postawą i masą ciała;
6) odpowiednie odżywianie z poprawnym doborem składników odżywczych zapewniających uczucie sytości;
7) zapobieganie powikłaniom związanym z otyłością.
W celu oszacowania skuteczności stosowanej terapii niezbędna jest kontrola lekarska. Aby wybrać odpowiedni rodzaj terapii, należy ocenić:
1) ryzyko wystąpienia chorób sercowo-naczyniowych poprzez dokładne badania, którym powinni się poddać także członkowie rodziny pacjenta;
2) wiek dziecka;
3) kompletne badania przedmiotowe;
4) przyczynę nadwagi;
5) obecność powikłań związanych z otyłością lub ryzyko ich wystąpienia wskutek dziedziczności;
6) obecność oraz powagę ewentualnych zaburzeń pokarmowych;
7) zwyczaje żywieniowe;
8) tryb życia (aktywny lub siedzący).
Otyłość - główne konsekwencje
Otyłość jest zaliczana do dolegliwości wywierających negatywny wpływ na jakość oraz długość ludzkiego życia. Najbardziej szkodliwe skutki otyłości dotyczą serca oraz układu krążenia. Wielokrotnie wykazano, że u osób, u których waga przekracza wartości prawidłowe, częściej występują zmiany morfologiczne i funkcjonalne układu sercowo-naczyniowego. Zwłaszcza nadciśnienie tętnicze występuje trzy razy częściej u osób otyłych niż u szczupłych, co jest zauważalne zwłaszcza w przypadku osób młodszych. Podobnie choroby naczyń wieńcowych częściej występują u osób z nadwagą. W ostatnich latach wysunięto tezę, wg której wystąpienie zaburzeń naczyniowych jest bardziej powiązane z obecnością tłuszczu w obszarze brzusznym niż z całkowitą masą tkanki tłuszczowej w organizmie.
Nieprawidłowe funkcjonowanie serca
Poza zaburzeniami wieńcowymi, zwiększona masa ciała powoduje wiele zmian w funkcjonowaniu serca, których powaga jest bezpośrednio związana z istotą nadwagi, np. u osób otyłych obserwuje się powiększenie lewej komory serca oraz hipertrofię ściany komory. Ponadto zaobserwowano, że u osób otyłych następują zmiany w szybkim rozkurczowym wypełnieniu lewego przedsionka serca, a odporność wysiłkowa organizmu ulega redukcji, mimo że pozornie serce funkcjonuje prawidłowo. Powiększenie mięśnia sercowego, nadciśnienie tętnicze oraz kardiomiopatia wieńcowa mogą prowadzić do rozwoju niewydolności serca, dlatego postępującej otyłości bardzo często towarzyszy stopniowy rozwój klinicznie potwierdzonej niewydolności serca.
Otyłości często towarzyszy także nadciśnienie płucne, które prowadzi do zwiększenia powierzchni oraz hipertrofii prawej komory serca, co z biegiem czasu przeradza się w prawostronną dekompensację serca. Nagromadzenie się tkanki tłuszczowej w klatce piersiowej oraz brzuchu pociąga za sobą zmiany ruchów oddechowych, czyli zaburzenia płucnej wymiany gazowej.
Ryzyko onkologiczne
Otyłość ma także wpływ na pojawianie się nowotworów złośliwych. W populacji umieralność z powodu raka zwiększa się progresywnie wraz ze wzrostem masy ciała; zjawisko to jest bardziej widoczne u kobiet niż u mężczyzn. Wśród mężczyzn największa umieralność jest spowodowana nowotworem okrężnicy, odbytnicy i gruczołu krokowego (> prostaty rak), podczas gdy u kobiet nadwaga powoduje zwiększoną zachorowalność na nowotwory endometrium, szyjki macicy, jajników (> jajnika guzy), pęcherzyka żółciowego (> żółciowe drogi) oraz sutka (> piersi rak).
Nadwaga powoduje zmiany również w innych obszarach organizmu, m.in. zmiany kończyn, zaburzenia funkcjonowania jajników i cyklu menstruacyjnego oraz choroby pęcherzyka żółciowego.
