Artykuł jest częścią publikacji pochodzącej z nowej serii Biblioteki Gazety Wyborczej pt.: Wielka Encyklopedia Medyczna, którą nabyć można w Kulturalnym Sklepie lub w każdą środę w kiosku
Dysleksja nie jest uleczalna, ale wpływ zaburzenia na życie osoby nim dotkniętej może zmieniać się w określonych odstępach czasu, w zależności od różnych faz rozwoju, zastosowanych osobistych strategii lub zachowania członków rodziny oraz od środowiska. Dysleksja nie jest związana ani z deficytem intelektualnym, ani z brakiem woli lub motywacji i za pomocą stosownych metod wszystkie osoby nią dotknięte mogą osiągnąć normalny poziom uczenia się. Z kolei nierozpoznanie problemu i stosowanie klasycznych metod nauczania będą miały działanie destruktywne, gdyż spowodują frustrację, utratę poczucia własnej wartości, co może doprowadzić do niepowodzeń oraz rezygnacji ze szkoły.
Wpływ dysleksji może zmieniać się w zależności od osoby oraz od rozmiaru zaburzenia, metod leczenia i traktowania przez otoczenie. Najczęściej spotykanymi objawami są trudności z czytaniem, ortografią i pisaniem. W niektórych przypadkach nie stwierdza się szczególnych trudności podczas pierwszej styczności z czytaniem i pisaniem na początku szkoły podstawowej, ale wraz ze wzrostem wymagań odnośnie do zdolności językowych, koniecznych do przyswojenia zasad gramatyki lub do zrozumienia i stworzenia tekstu pisanego, zaburzenie staje się ewidentne. W innych przypadkach, oprócz zauważalnych trudności z czytaniem i pisaniem, mogą pojawić się również problemy z mową. Dzieci mogą mieć trudności z wysławianiem się lub ze zrozumieniem wypowiedzi innych. Czasami problemy są trudne do wykrycia, lecz mogą mieć znaczny wpływ na funkcjonowanie osoby dotkniętej dysleksją poza środowiskiem szkolnym, utrudniając stosunki międzyludzkie i późniejsze życie zawodowe.
Klasyfikacja
Dysleksja może się objawiać na różne sposoby, w zależności od osoby. W związku z dwojakim modelem uczenia się (semantyczny, czyli związany ze znaczeniem, oraz fonologiczny, związany z dźwiękami) w odniesieniu do zaburzeń czytania, wyróżnione zostały dwa rodzaje dysleksji: powierzchniowa i fonologiczna. W pierwszym przypadku pacjent czyta w jednakowy sposób słowa istniejące i nieistniejące (zespół grafemów, które nie tworzą słowa), nie jest w stanie prawidłowo odczytać słów nieregularnych (zawierających kontrasty ortograficzne) rozpoznaje znaczenie słowa po ich formie dźwiękowej. W drugim przypadku napotyka trudności przy słowach nieregularnych oraz przy nieistniejących słowach.
Z klinicznego punktu widzenia, pomimo znaczącej różnicy symptomów, dysleksje rozwojowe zostały schematycznie podzielone na dwie duże podgrupy kliniczne: fonologiczną i wzrokowo-leksykalną. Powyższa typologia opiera się na niektórych zaburzeniach kognitywnych w obrazie klinicznym. Trzecia podgrupa, zwana "mieszaną", w praktyce klinicznej jest często spotykana.
Zgodnie z nowocześniejszą teorią dyslektycy klasyfikowani są wg kontinuum: od aspektów fonologicznych do aspektów wzrokowo-ortograficznych. Ostatnie obserwacje i badania pozwalają założyć, iż powyższe formy mogą odpowiadać różnym etapom kognitywnego rozwoju dziecka. Taka interpretacja mogłaby wyjaśnić, dlaczego niektóre dzieci cierpią na jedną formę dysleksji, która w miarę upływu lat pozornie przekształca się w inną.
Trudności w czytaniu
Najczęściej wykorzystywane są umiejętności dekodowania pojedynczych słów, wypowiedzianych lub zapisanych. Trudności mogą być skutkiem nikłej zdolności rozróżniania grafemów jednakowych lub podobnych, lecz odmiennie rozmieszczonych w przestrzeni ("p" i "b", "d" i "q", "u" i "n", "a" i "e", "b" i "d" itd.), różniących się niewielkimi szczegółami ("m" i "n", "c" i "e", "f" i "t" itd.) lub też odpowiadających fonemom bezdźwięcznym i dźwięcznym, podobnych do siebie z punktu widzenia percepcyjno-słuchowego ("f" i "w", "t" i "d", "p" i "b", "m" i "n", "s" i "z" itd.).
Mogą pojawić się również trudności z dekodyfikacją sekwencyjną. Czytanie wymaga przesuwania wzroku ze strony lewej do prawej i z góry do dołu. Powyższy proces wydaje się skomplikowany dla osób w początkowej fazie nauki czytania, lecz wraz z doskonaleniem techniki oraz przy udziale komponentu intuicyjnego, trudność stopniowo maleje, aż do jej zaniku. U dyslektyka trudności z dekodyfikacją sekwencyjną mogą się nasilać, dlatego podczas czytania z dużą częstotliwością pojawiają się błędy wynikające z opuszczenia grafemów (samogłoski i spółgłoski) oraz sylab (np. dyslektyk może czytać "ole" zamiast "pole", "pirze" zamiast "pierze", lub "łaka" zamiast "ławka"), omijanie wyrazów lub "skakanie" z jednej linii do drugiej, inwersje sylab ("li" na miejscu "il", "la" na miejscu "al", "ni" na miejscu "in") lub słowa ("stogano" na miejscu "stonoga") bądź dodawanie i powtarzanie grafemów albo sylab ("stononoga" na miejscu "stonoga").
Można również zaobserwować przewagę komponentu intuicyjnego. Osoba, która wykazuje trudności w czytaniu, niewątpliwie preferuje używanie procesu intuicyjnego względem procesu dekodyfikacji, ponieważ przynajmniej częściowo jest on skuteczny, choć jednocześnie stanowi źródło błędów. Dekodyfikacja pierwszej części wyrazu lub jedynie pierwszego grafemu lub pierwszej sylaby i "wymyślanie" drugiej części może doprowadzić do odczytania słowa o znaczeniu podobnym lub kompletnie różnym od zapisanego.
Wpływ dysleksji na funkcjonowanie w szkole oraz w społeczeństwie
Największy wpływ przejawia się:
1) w pisaniu ortograficznym, podczas przepisywania z tablicy, w zagospodarowaniu przestrzeni na kartce oraz w grafomotoryce;
2) podczas przyswajania logiczno-matematycznego w dekodyfikacji symboli numerycznych (mylenie podobnych symboli numerycznych, inwersja liczb) lub zrozumieniu tekstu zadania - trudności w zarządzaniu sekwencyjnością operacji matematycznych, organizacja przestrzeni graficznej lub zapamiętywanie tabel;
3) w zachowaniu autonomii, gdy pojawiają się zaburzenia orientacji w czasie, w odczytywaniu godziny z zegarka, zapamiętywaniu dni tygodnia lub miesięcy w roku, problemy z punktualnością, z umiejętnością czekania na właściwy moment, z precyzyjną świadomością na temat aktualnie przeżywanego momentu dnia, z poczuciem upływającego czasu, z orientacją w normalnych codziennych czynnościach (ubieranie się, mycie, uporządkowanie własnych materiałów, przygotowanie plecaka) lub podczas zajęć szkolnych (porządek lekcji, organizacja zadań).
Dysleksja kończy się zachwianiem poczucia własnej wartości. Utrata poczucia wartości powoduje, iż dyslektyk czuje się jeszcze bardziej pozbawiony umiejętności niż wskazują na to jego rzeczywiste słabości. Trudności w szkole, poczucie niemocy przy próbach ich zwalczania oraz wywodzące się z nich frustracja i stres mogą prowadzić do rezygnacji z edukacji szkolnej i do utraty możliwości odkrycia i rozwinięcia własnych mocnych stron.
Przyczyny
Prawdziwa przyczyna dysleksji nie została jeszcze wykryta, lecz studia nad anatomią oraz funkcjami mózgu pacjentów z dysleksją wykazały zmiany, które mogłyby potwierdzić neurobiologiczną naturę zaburzenia. W niektórych przypadkach zostały wykryte problemy z rozróżnianiem dźwięków wewnątrz wyrazów.
Ostatnie badania wykazały, że 4% szkolnej populacji cierpi na poważną dysleksję. Bardziej precyzyjna i oparta na rygorystycznych kryteriach diagnostycznych ocena, a nie informacjach ze strony szkoły lub członków rodziny, wskazuje istotną równowagę pomiędzy płcią męską i żeńską. Jednakże przez długi czas panowało przekonanie, że dysleksja rozwojowa dotyka w większości chłopców, ze wskaźnikiem dochodzącym do 80% dyslektyków płci męskiej w społeczności dyslektycznej. Stanowiłoby to częściowy wynik sposobu typowania osób z zaburzeniami uczenia się. Chłopcy, zachowujący się często w sposób bardziej niesforny niż ich koleżanki, częściej są też "typowani" jako dyslektycy przez personel szkolny.
Po uwzględnieniu czynników środowiskowych okazało się, że na dysleksję nie mają znaczącego wpływu czynniki kulturowe i intelektualne. Dysleksja jest spotykana zarówno w środowiskach intelektualnie bardziej rozwiniętych, jak i w tych, które kładą mniejszy nacisk na wykształcenie, niezależnie od poziomu społeczno-ekonomicznego. Fakt, że istnieje tendencja do występowania kilku przypadków dysleksji w jednej rodzinie wywołany jest raczej czynnikami genetycznymi niż środowiskowymi. Dysleksja jest niezdolnością mogącą mieć różne stopnie zaawansowania, również pod względem wzajemnego oddziaływania czynników subiektywnych i środowiskowych, które mniej lub bardziej mogą je kompensować. Dlatego jej rozpoznanie jest trudne i wymaga diagnozy specjalisty. Z tego powodu niektóre osoby z dysleksją zostają zidentyfikowane późno, inne natomiast bardzo wcześnie, nawet przed rozpoczęciem nauki w szkole, kiedy rozpoznanie jest bardzo trudne. Dysleksja może dotknąć również osoby niezwykle uzdolnione w konkretnej dziedzinie naukowej lub zawodowej. Nierzadko osoby ze specyficznym zaburzeniem umiejętności odczytywania tekstów pisanych są szczególnie uzdolnione w innych dziedzinach i mogą w nich przodować (sport, sztuka, nauki fizyczne i matematyczne, nowe technologie itd.).
Diagnoza
Aby zdiagnozować dysleksję, potrzebna jest dogłębna ocena zdolności intelektualnych oraz przetwarzania informacji, procesów psycholingwistycznych i umiejętności radzenia sobie w szkole. Konieczne jest wykluczenie ewentualnych defektów fizycznych oraz intelektualnych, które mogłyby powodować trudności w czytaniu (głuchota, problemy ze wzrokiem, uszkodzenia mózgu, opóźniony rozwój umysłowy itp.). Należy również ocenić środowisko szkolne oraz rodzinne, by wyeliminować zarówno problemy emocjonalne i psychologiczne, jak i sprawdzić, czy dysleksja nie wynika z błędnych metod nauczania. Według ICD-10 (1992) i DSM-IV (1994) - dwóch systemów klasyfikacji chorób neuropsychiatrycznych, dysleksja może być zdiagnozowana jedynie na podstawie obniżonej lub nieistniejącej umiejętności czytania pomimo przynajmniej 2 lat odpowiedniego nauczania.
Leczenie
Dysleksji nie można wyleczyć, ale za pomocą metod dydaktycznych stworzonych z myślą o cierpiących na to zaburzenie, możliwa jest nauka prawidłowego czytania i pisania. Wczesna diagnoza i interwencja są podstawą, by pozwolić dyslektykowi na osiągnięcie normalnych celów szkolnych i ogólnie - życiowych.
Cel terapeutyczny jest podwójny - z jednej strony należy pracować nad określonym deficytem, pobudzając rozwój brakujących zdolności i procesów; z drugiej - należy starać się wzmacniać komponenty nienaruszone.
Konieczna jest pomoc nauczycieli i terapeutów specjalizujących się w wielozmysłowym podejściu do nauki języka, które łączy wzrok, słuch oraz dotyk. W niektórych przypadkach konieczne jest indywidualne wsparcie, zawsze jest też ważna współpraca nauczycieli i terapeutów z zewnątrz z nauczycielami ze szkoły. Należy również oszacować konieczność wsparcia psychologicznego, by wzmocnić w osobie zdolności do radzeniu sobie z problemami wynikającym z dysleksji.
Nauka języków
Dziecko z dysleksją rozwojową z reguły może się uczyć mówienia w obcym języku z podobnymi trudnościami jak dziecko normalne, ale nauka czytania i pisania w innym języku może wprowadzić zamieszanie, zarówno w nauce czytania i pisania w nowym języku, jak i w języku ojczystym. W rzeczywistości każdy język wymaga innych strategii czytania i pisania, np. w języku polskim istnieje dokładne połączenie pomiędzy dźwiękiem a literą, w angielskim natomiast brakuje tego połączenia, nie istnieją też stałe zasady wymowy każdej głoski ani też stałe zasady czytania różnych liter i dyftongów. W związku z powyższym dyslektykowi chcącemu nauczyć się drugiego języka radzi się rozpoczęcie nauki tylko w przypadku, gdy osiągnął maksymalną możliwą pewność w czytaniu i pisaniu w języku ojczystym.
