Artykuł jest częścią publikacji pochodzącej z nowej serii Biblioteki Gazety Wyborczej pt.: Wielka Encyklopedia Medyczna, którą nabyć można w Kulturalnym Sklepie lub w każdą środę w kiosku
Czynnikami wywołującymi tę chorobę są wirusy Poliovirus hominis rodzaju 1, 2 i 3. Przebycie choroby powoduje wykształcenie się trwałej odporności na wirus, który ją wywołał.
Występowanie
Rozprzestrzenienie tej choroby uległo znacznej zmianie po wprowadzeniu obowiązkowego i masowego szczepienia. Przed odkryciem szczepionki choroba miała charakter endemiczno-sporadyczny na obszarach o niskim poziomie higieny w związku ze specyficzną odpornością nabywaną w sposób naturalny. W krajach o wysokim standardzie życia natomiast pojawiała się jako epidemia wiosną i latem z powodu braku naturalnej odporności na nią.
W 1988 r. Światowa Organizacja Zdrowia przeprowadziła światową kampanię szczepień mającą na celu wykorzenienie zapalenia istoty szarej rdzenia (w 2007 r. zaszczepiono ponad 400 mln dzieci). W ciągu 20 lat liczba przypadków polio spadła o 99% (z 350 tys. w 1988 r. do 1997 w 2006 r.). W 2008 r. tylko w 4 krajach (Afganistan, Indie, Pakistan, Nigeria) pojawiły się ogniska endemiczne, jednak w latach 2003-2005 odnotowano kolejne przypadki choroby w 25 krajach, w których wcześniej została wykorzeniona.
Zarażenie
Głównym źródłem zakażenia są osoby chore lub z infekcją ukrytą, wydalające wirus wraz z odchodami, począwszy od kilku dni przed pojawieniem się objawów aż do kilku miesięcy po ich wystąpieniu. Rzadziej źródłem zakażenia są wydzieliny z gardła w ostrej fazie choroby. Wirus przekazywany jest drogą trawienną, przez kontakt bezpośredni lub w wyniku spożycia pokarmu skażonego ściekami oraz przez nosicieli, np. muchy.
Choroba może występować w formie łagodnej, charakteryzującej się umiarkowaną gorączką, złym samopoczuciem, bólem głowy i wymiotami. Poprawa następuje po 2-3 dniach.
Schorzenie ośrodkowego układu nerwowego bez paraliżu jest zapaleniem opon niczym nieróżniącym się od innych rodzajów zapalenia opon mózgowych. Często przerzuty na ośrodkowy układ nerwowy następują bardzo szybko, prowadząc do paraliżu. Pojawia się on nagle, bez objawów przedchorobowych. W paralitycznym zapaleniu istoty szarej rdzenia przeprowadzenie diagnozy klinicznej jest bardzo łatwe, ponieważ objawy są zazwyczaj charakterystyczne. Paraliż, połączony z ostrym bólem i kurczami mięśni, powoduje zwiotczenie, z reguły asymetryczne, zlokalizowane najczęściej w kończynach. Brak jest odruchów układu ścięgnisto-kostnego, utrzymuje się natomiast wrażliwość na dotyk, temperaturę i ból.
Nie istnieje szczególny sposób leczenia zapalenia istoty szarej rdzenia. W fazie ostrej stosuje się leczenie objawowe, mające niekiedy na celu zachowanie pacjenta przy życiu w najbardziej krytycznych momentach. W trakcie rekonwalescencji dość szybkie wprowadzenie fizjoterapii jest niezbędne, aby ułatwić przywrócenie sprawności uszkodzonym grupom mięśniowym.
Szczepienie
Zapobieganie zapaleniu istoty szarej rdzenia polega przede wszystkim na stosowaniu szczepień. Istnieją 2 rodzaje szczepionki przeciw polio: szczepionka Salka i szczepionka Sabina. Początkowo stosowano szczepionkę Salka, podawaną drogą parenteralną, opartą na poliowirusach rodzaju 1, 2 i 3 dezaktywowanych formaliną. Została ona niemal całkowicie zastąpiona szczepionką Sabina, podawaną doustnie, składającą się z poliowirusów 1, 2 i 3, żywych i atenuowanych, otrzymywanych z hodowli diploidalnych komórek ludzkich.
W Polsce (podobnie jak w większości krajów) obowiązkowe jest szczepienie doustne triwalentną szczepionką, zgodnie z następującym schematem: pierwszą dawkę podaje się w 3. mies. życia, drugą - w 4. lub 5. mies. życia, trzecią - w 10. lub 12. mies. życia, a czwartą - w wieku 3 lat. Korzyści wynikających z tego rodzaju szczepienia jest wiele: znaczny spadek zachorowalności (w krajach, w których szczepienia przeprowadza się konsekwentnie, infekcja ustąpiła niemal całkowicie), namnażanie się wirusa w odcinku żołądkowo-jelitowym i usuwanie go wraz z odchodami, a także pojawienie się miejscowej odporności jelitowej, połączone ze stopniową całkowitą dezaktywacją ewentualnych dzikich odmian wirusów polio, które mogą pojawić się w danej społeczności.
Od 12 sierpnia 2002 r., w związku z ogłoszeniem całkowitego wykorzenienia tej choroby z Europy, nowy schemat szczepień zakłada wyłącznie stosowanie szczepionki Salka, podawanej w 4 domięśniowych lub podskórnych dawkach w 3., 4. i 11. mies. życia, z dawką przypominającą w wieku 5 lat.
Zaleca się również podawanie szczepionki Salka osobom dorosłym nieuodpornionym na tę chorobę w czasie epizodów epidemicznych i przed podróżą w rejony podwyższonego ryzyka (Meksyk, Brazylia, niektóre rejony Afryki i Azji). Niewielki nacisk kładzie się na immunoprofilaktykę bierną, która może opierać się na podawaniu immunoglobin ogólnych. Stosuje się ją, gdy istnieje potrzeba zapewnienia szybkiej ochrony przed możliwym zakażeniem (personel sanitarny itd.).
