Dołącz do serwisu Zdrowie na Facebooku!
Chcesz być na bieżąco ze Zdrowiem? Dodaj wtyczkę Gazeta.pl do Chrome
Układ moczowy (wydalniczy) - za co odpowiada?
Układ moczowy odpowiedzialny jest przede wszystkim za usuwanie z organizmu produktów przemiany materii i toksyn oraz utrzymanie gospodarki wodnej i elektrolitowej. Stąd właśnie bierze się jego druga nazwa - układ wydalniczy. Do jego funkcji należy jednak również wydzielanie niektórych hormonów (w tym: reniny, erytropoetyny, kalcytriolu i prostaglandyn).
Układ moczowy (wydalniczy) - budowa: nerka i nefrony
Układ moczowy człowieka tworzą nerki, moczowody, pęcherz moczowy oraz cewka moczowa. Ponieważ budowa nerki jest dosyć skomplikowana, przyjrzymy się im nieco bliżej.
Nerki to narządy o kształcie ziarna fasoli, położone poniżej żeber, w dolnej części brzucha. Zwykle mają one po około 9-13 cm długości i ważą od 115 do 170 g. Z powodu bliskiego sąsiedztwa wątroby, nerka prawa położona jest ok. 2 cm niżej niż lewa. Każdego dnia przez nerki przepływa nawet 1500 litrów krwi, która nadaje im bordową barwę. Mniej więcej 200 litrów zostaje w pełni przefiltrowane (proces ten nosi nazwę przesączania kłębuszkowego, w skrócie GFR), w wyniku czego powstaje około 1,5-2 litrów moczu.
Miąższ nerki zbudowany jest z mikroskopijnych jednostek, zwanych nefronami. Każdy nefron składa się z ciałka nerkowego (zbudowanego z kłębuszka nerkowego otoczonego torebką Bowmana) oraz kanalika nerkowego (którego ważną częścią jest pętla Henlego). Ciałko odpowiedzialne jest za filtrację krwi, w wyniku której powstaje mocz pierwotny. Kanalik natomiast ponownie filtruje mocz pierwotny, odzyskując z niego cenne dla organizmu substancje (np. witaminy, sole mineralne oraz część wody), a także zagęszczając go. W ten sposób powstaje mocz ostateczny, wydalany na zewnątrz. Mocz ostateczny zawiera przede wszystkim: wodę, mocznik (końcowy produkt przemiany białek i innych związków azotowych), szkodliwe produkty przemiany materii, toksyny oraz metabolity leków.
Budowa nerki Fot. iStock
W każdej nerce można wyróżnić leżącą na zewnątrz, ciemniejszą warstwę korową oraz jaśniejszy wewnętrzny rdzeń. Kora zbudowana jest z nefronów o krótkiej pętli, a rdzeń z piramid nerkowych, tworzonych przez nefrony o długiej pętli. Piramidy oddzielone są od siebie przez kolumny (słupy) nerkowe (tzw. kolumny Bertina) wychodzące z kory. Na wierzchołu każdej piramidy znajdują się brodawki nerkowe, otoczone kielichami nerkowymi, uchodzącymi do lejkowatej miedniczki nerkowej, przez którą mocz dostaje się do moczowodu.
Przez tzw. wnękę i półokrągłe zagłębienie zwane zatoką, do wnętrza nerki wnika tętnica nerkowa, a opuszczają ją żyła nerkowa i moczowód. Z zewnątrz każdą nerkę okrywa torebka włóknista, pokryta z kolei torebką tłuszczową. Torebka tłuszczowa utrzymuje nerki we właściwej pozycji i chroni je przed urazami.
Oprócz wydzielania moczu i czuwania nad gospodarką wodno-elektrolitową organizmu, nerki wytwarzają także szereg istotnych dla funkcjonowania ciała hormonów: reninę, erytropoetynę, kalcytriol oraz prostaglandyny. Renina uczestniczy przede wszystkim w procesie regulacji ciśnienia krwi oraz gospodarki sodem i potasem. Erytropoetyna (zwana również EPO) wpływa na szpik kostny i produkcję czerwonych krwinek. Choć bywa wykorzystywana jako lek, np. przy niewydolności nerek, w sporcie jest zakazanym środkiem dopingującym, podnoszącym wydolność organizmu. Kalcytriol, to aktywna forma witaminy D, która wspiera stan kości i układ odpornościowy, wpływając na przyswajanie wapnia. W nerkach odbywa się również synteza prostaglandyn - podobnie jak renina odpowiedzialnych m.in. za regulację ciśnienia krwi.
Układ moczowy (wydalniczy) - budowa: moczowody, pęcherz i cewka moczowa
Każdy moczowód to przewód o długości mniej więcej 26-30 cm. Nie są to proste „rurki”, ponieważ zwykle występują w nich trzy fizjologiczne przewężenia, w których „lubią” się zatrzymywać kamienie nerkowe - po jednym na każdym z końców i jedno na wysokości skrzyżowania z naczyniami biodrowymi. W ciele człowieka znajdują się zwykle dwa moczowody (po jednym dla każdej nerki). Ich funkcją jest odprowadzanie moczu ostatecznego z miedniczek nerkowych do pęcherza moczowego. Dzięki swojej budowie, u zdrowych osób zapobiegają również cofaniu się moczu z pęcherza.
Pęcherz moczowy, to „zbiornik”, w którym magazynowany jest mocz, spływający z moczowodów. Gdy jest pusty ma mniej więcej wielkość cytryny. Zwykle opróżniamy go gdy zbierze się w nim mniej więcej 250-350 ml moczu. W sytuacji kryzysowej jest jednak w stanie pomieścić nawet 4-5 razy więcej. Wszystko to dzięki trójwarstwowej błonie mięśniowej. W dolnej części pęcherza znajduje się mięsień zapobiegający wypływowi moczu - zwieracz pęcherza. Jego działanie jest odruchowe, a więc niezależne od naszej woli.
Cewka moczowa to ostatni odcinek dróg wyprowadzających mocz, przez który przedostaje się on na zewnątrz ciała. U mężczyzn ma długość mniej więcej 20 cm i kończy się ujściem, znajdującym się na końcu żołędzi prącia. U kobiet ma około 3-4 cm, a jej ujście położone jest poniżej łechtaczki i powyżej przedsionka pochwy. Dzięki znajdującemu się w jej górnym odcinku mięśniowi zwieraczowi cewki moczowej, możemy kontrolować wypływ moczu.
Układ moczowy (wydalniczy) - najczęstsze dolegliwości. Na co zwrócić uwagę?
O układ moczowy powinniśmy troszczyć się nie tylko wtedy, gdy już zaczniemy chorować, ale nawet wtedy, gdy nic nam nie dolega. Część dotykających go dolegliwości może bowiem początkowo przebiegać bezobjawowo. Jego zdrowie powinniśmy kontrolować, wykonując mniej więcej raz do roku badanie ogólne moczu. Jest proste i nieinwazyjne, a przy tym niesie często informacje nie tylko o stanie układu moczowego (wydalniczego), ale i innych narządów.
Objawami, które powinny zwrócić naszą uwagę jest większość zmian w zabarwieniu i zapachu, a także częstotliwości oddawania moczu i jego objętości. Mocz zdrowej osoby powinien być przejrzysty, barwy słomkowo-żółtej, o charakterystycznym, delikatnym zapachu amoniaku. Pierwszy, oddawany rano, tuż po przebudzeniu, może być nieco ciemniejszy. Owszem, czasem zmienia się pod wpływem tego co zjemy. Na przykład u niektórych osób mocz zmienia kolor na różowy po zjedzeniu buraków lub brzydko pachnie po spożyciu szparagów oraz niektórych antybiotyków z grupy penicylin. Warto jednak wybrać się do lekarza, gdy bez wyraźnej przyczyny: zapach staje się wyraźnie nieprzyjemny, kolor - dziwny (np. czerwony, co może świadczyć o obecności krwi), ilość zbyt mała (mniej niż 400-500 ml na dobę, w przypadku dorosłej osoby) albo za duża (więcej niż 3 litry na dobę), a także wtedy, gdy do toalety chodzimy za często lub bardzo rzadko.
Tym, co zwraca naszą uwagę na układ moczowy jest również ból, najczęściej zlokalizowany w podbrzuszu, tuż pod pępkiem, w okolicy lędźwiowej, czy też dopadający nas w trakcie oddawania moczu. W większości przypadków jego przyczyną są stany zapalne, wywołane infekcjami bakteryjnymi - głównie bakterią E.coli.
Zapalenie pęcherza i dróg moczowych najczęściej dotyka kobiety, zwłaszcza te bardzo aktywne seksualnie, w ciąży oraz po menopauzie. U pań zresztą po prostu łatwiej o infekcje. Krótka cewka moczowa sprawia, że bakterie bez trudu przedostają się w głąb układu wydalniczego. Zakażeniom sprzyja również bliskość ujścia cewki moczowej, przedsionka pochwy i odbytu oraz niewłaściwa higiena intymna. Oprócz bólu, zapaleniu pęcherza towarzyszy parcie na mocz, przez co często biegamy do toalety. Zwykle jednak oddajemy niewiele moczu, który dodatkowo może być mętny lub nawet zawierać ślady krwi. Z każdą infekcją układu moczowego powinniśmy jak najszybciej udać się do lekarza. Nieleczona (lub leczona niewłaściwie, np. z pomocą ziółek) może rozszerzyć się i doprowadzić do poważniejszych problemów zdrowotnych, w tym chociażby refluksu moczowodowo-pęcherzowego.
Ból podczas oddawania moczu, jak również pieczenie, szczypanie czy świąd to najczęściej objawy stanu zapalnego cewki moczowej lub tylko jej ujścia. Nie musi on jednak świadczyć o zakażeniu układu wydalniczego. Często jest wynikiem zakażenia przenoszonego drogą płciową (np. dwoinką rzeżączki, Chlamydią). U kobiet jego źródłem może być także infekcja grzybicza (zwykle zakażenie drożdżakami). Z kolei ból w okolicy lędźwiowej (w pobliżu dolnego odcinka kręgosłupa), zwłaszcza kłujący i nasilający się przy oddychaniu może świadczyć o ostrym zapaleniu nerek lub kamicy nerkowej.
Czytaj również:
Zakażenie układu moczowego: pomocy!
Domowe sposoby przy zapaleniu pęcherza i dróg moczowych
Układ moczowy (wydalniczy) - najczęstsze schorzenia
Kamica nerkowa jest jednym z najczęstszych schorzeń układu moczowego. Szacuje się, że dotyczy ona około 2% populacji świata, jednak jej przyczyny wciąż nie są do końca wyjaśnione. Zwykle atakuje mężczyzn pomiędzy 30 a 50 r.ż. W wyniku choroby w nerkach (a konkretnie w układzie kielichowo-miedniczkowym) krystalizują się złogi - tzw. kamienie nerkowe. Schorzenie to przebiega najczęściej bezobjawowo, do chwili, gdy złóg nie oderwie się i nie zablokuje miedniczki, powodując ból zwany kolką nerkową. Kamica wymaga leczenia farmakologicznego pod kontrolą lekarza. W niektórych wypadkach konieczne jest jednak usunięcie kamieni, które zwykle da się przeprowadzić bez konieczności wykonywania klasycznej operacji chirurgicznej (np. litotrypsja zewnątrzustrojową falą uderzeniową).
Refluks moczowodowo-pęcherzowy (inaczej odpływ moczowodowo-pęcherzowy, OMP) to schorzenie, w którym mocz cofa się z pęcherza i przez moczowody może z powrotem docierać do nerek, powodując w nich stany zapalne i tworzenie się blizn. Jest skutkiem niewydolności połączenia pomiędzy moczowodem i pęcherzem i może być skutkiem zarówno wady wrodzonej, jak i stanu zapalnego pęcherza. Refluks diagnozuje się głównie u bardzo małych dzieci, a jego leczenie zależne jest od przyczyny. Jeśli jest nią zakażenie - zwykle wystarczą antybiotyki. W poważniejszych wypadkach konieczna może się okazać interwencja chirurgiczna i stała opieka lekarza specjalisty. Nieleczony może prowadzić nawet do poważnego uszkodzenia nerek (więcej na ten temat: Groźny refluks moczowodowo-pęcherzowy: często skutek zlekceważonych "banalnych" infekcji).
Przewlekła choroba nerek (PChN; niegdyś: przewlekła niewydolność nerek), to trwałe, utrzymujące się przez ponad 3 miesiące uszkodzenie nerek, wynikające z nieprawidłowości w ich budowie (w tym uszkodzeń) lub czynności. Szacuje się, że dotyczy ona nawet 30% osób powyżej 65 r.ż. Najczęstszą jej przyczyną są schorzenia, prowadzące do uszkodzenia miąższu nerkowego i zmniejszenia liczby czynnych nefronów. Choroba ta z czasem postępuje, a czynność nerek pogarsza się. Im wcześniej wykryta, tym większe szanse na to, że postęp ten da się znacznie spowolnić. Wykryta w późniejszych stadiach wymaga leczenia nerkozastępczego, w tym przede wszystkim dializ, a czasem również przeszczepu nerki.
W przeciwieństwie do przewlekłej choroby nerek, ostra niewydolność nerek to stan w którym część nefronów nagle przestaje pracować, jednak nie dochodzi do ich uszkodzenia. Jej główną przyczyną jest zmniejszenie dopływu krwi, przepływającej przez nerki, np. w wyniku krwotoku, odwodnienia organizmu lub niewydolności serca. Jeśli stan ten nie trwa zbyt długo lub nie jest poważny, nerki nie zostaną uszkodzone i zaczną znów pracować pełną parą, gdy przepływ krwi wróci do normy. Długotrwałe lub znaczne zmniejszenie przepływu grozi jednak nieodwracalnym uszkodzeniem nerek.
Jedną z przyczyn ostrej niewydolności nerek może być również kłębuszkowe zapalenie nerek. Jest to schorzenie, którego źródłem jest zazwyczaj zbyt silna odpowiedź układu odpornościowego, np. na zakażenie paciorkowcami. Rozwija się, gdy na celowniku tego ochroniarza naszego organizmu znajdą się kłębuszki nerkowe. W efekcie, w kłębuszkach powstaje proces zapalny, który z czasem powoduje, iż włóknieją i stają się nieczynne. Ponieważ schorzenie to zwykle przez dłuższy czas nie daje żadnych objawów, jedyną możliwość jego wykrycia daje badanie moczu. O chorobie tej może świadczyć obecność w moczu białka oraz erytrocytów, diagnozę należy jednak pozostawić specjaliście. Schorzenie leczy się zwykle całkiem efektywnie z pomocą środków farmakologicznych. Tylko w nielicznych, najcięższych przypadkach terapia może się okazać nieskuteczna.
Najczęściej rozpoznawane nowotwory układu wydalniczego to nowotwór nerki oraz nowotwór pęcherza moczowego. Częściej przytrafiają się mężczyznom, zwykle tym w wieku 60-70 lat. Ponieważ początkowo przebiegają bezobjawowo, zazwyczaj wykrywa się je w zaawansowanym stadium. Oprócz bólu w okolicy lędźwiowej i w dole brzucha oraz krwi w moczu, zaniepokoić nas powinny: częste parcie na mocz, nawracające infekcje układu moczowego oraz obrzęki nóg.
Do częstych schorzeń układu moczowego zaliczyć można również nietrzymanie moczu (NTM). Zwykle uważa się je za chorobę kobiecą. Skarżą się na nią zwłaszcza panie po 45-50 roku życia (a więc w trakcie lub po menopauzie), ale może również dotknąć kobiet po porodach, a czasem także i panów. Do najczęstszych przyczyn wystąpienia tego schorzenia u pań należą zmiany hormonalne, które wpływają na osłabienie napięcia mięśni dna miednicy i przepony moczowo płciowej. W przypadku panów jej wystąpienie wiąże się zwykle z przerostem gruczołu krokowego (czyli prostaty). Choć dla sporej ilości osób jest to wstydliwy problem, warto jak najszybciej zgłosić się do lekarza. Wcześnie podjęte leczenie, daje szansę na pozbycie się przykrej dolegliwości z użyciem małoinwazyjnych metod (więcej na ten temat: Rozwiąż problem nietrzymania moczu).
Układ moczowy (wydalniczy) - u kogo się wyleczysz?
Gałęzią medycyny, która zajmuje się leczeniem dolegliwości układu moczowego jest urologia, a w przypadku problemów nietrzymania moczu u kobiet - także uroginekologia. A zatem, w razie problemów z układem wydalniczym najlepiej zapisać się przede wszystkim do urologa. Natomiast panie, u których występuje nietrzymanie moczu, mogą również skierować swoje kroki do gabinetu uroginekologa.
Poważnymi schorzeniami nerek, ale również innych części układu moczowego zajmuje się ponadto nefrologia. Lekarz nefrolog to najczęściej specjalista od czynnościowych problemów nerek, które leczy się zachowawczo. Nierzadko, np. w ramach tego samego oddziału szpitalnego, blisko współpracuje z urologami, specjalizującymi się w leczeniu cięższych dolegliwości układu wydalniczego.
Chcesz sprawdzić swoją wiedzę o układzie moczowym? Rozwiąż nasz quiz o nerkach!
