Artykuł jest częścią publikacji pochodzącej z nowej serii Biblioteki Gazety Wyborczej pt.: Wielka Encyklopedia Medyczna, którą nabyć można w Kulturalnym Sklepie lub w każdą środę w kiosku
Obecnie najwięcej przypadków zmęczenia można przypisać problemom psychospołecznym, leżącym niekiedy na granicy strefy wpływu lekarza, jak np. przepracowanie lub niepokój wywołany sytuacjami stresowymi. Istotne wydają się również fizyczne przyczyny zmęczenia: choroby przewlekłe i choroby płuc, neoplazje oraz infekcje, jak np. HIV, a także ponowna ekspansja gruźlicy. Pomimo licznych, dostępnych metod w prawie 1 przypadków chronicznego zmęczenia nie udaje się postawić konkretnej diagnozy; istnieje ponadto grupa pacjentów, u których objawy asteniczne utrzymują się nawet po ustąpieniu ewentualnych problemów natury organicznej, jak np. lekkiej formy anemii lub dysfunkcji tarczycy. W wielu z wymienionych przypadków dopuszcza się możliwość wykorzystywania przez pacjentów symptomu zmęczenia jako metody informowania o złym samopoczuciu; z tego względu wskazana jest rozmowa i wykazanie zainteresowania problemem, co może pomóc w identyfikacji właściwych, realnych przyczyn choroby i zredukowaniu stanów lękowych, znacznie pogłębiających uczucie zmęczenia.
W ocenie stanu osoby odczuwającej nieustanne zmęczenie uwzględnia się także indywidualne uwarunkowania socjodemograficzne, ponieważ przewlekłe zmęczenie u osoby młodej i cieszącej się dobrym zdrowiem powodują prawdopodobnie czynniki inne niż u osoby starszej lub w średnim wieku, cierpiącej np. na chorobę serca bądź przewlekłą obturacyjną chorobę płuc; sytuacja indywidualna odgrywa zatem istotną rolę.
Podstawowe znaczenie ma oszacowanie czasu odczuwania symptomatologii osłabienia, ponieważ może ono stanowić objaw przejściowy, budzący obawy jedynie w przypadku, gdy trwa ponad 2 tyg. W przypadku osób odczuwających osłabienie w okresie krótszym niż 15 dni i nieprzejawiających objawów podmiotowych czy oznak klinicznych, wskazujących na występowanie innego rodzaju patologii, zalecane jest oczekiwanie na rozwój symptomatologii oraz przeprowadzenie ponownej oceny klinicznej stanu pacjenta po upływie 2 tyg. Nierzadko dochodzi w tym okresie do spontanicznego zaniku zaburzenia; w przeciwnym wypadku zalecane jest zasięgnięcie porady lekarza i przeprowadzenie szczegółowych badań klinicznych w celu zdiagnozowania ewentualnej choroby, stanowiącej przyczynę astenii.
Następny krok to rozpoznanie pozostałych objawów podmiotowych lub oznak klinicznych ewentualnie towarzyszących astenii, ponieważ choroby ustrojowe rzadko objawiają się jedynie uczuciem zmęczenia. Istotnymi objawami, wskazującymi na występowanie patologii organów są m.in. trudności oddechowe (duszność), atypowe bóle, obrzęk kończyn dolnych, krwawienia, utrata masy ciała.
Intensywne uczucie zmęczenia może stanowić czynnik zwiastujący rozwijające się choroby serca. Zasadniczo największy odsetek przypadków przewlekłego zmęczenia powodowany jest zaburzeniami natury psychologicznej, począwszy od zwykłych, budzących niepokój, niezadowolenie i frustrację reakcji na skomplikowaną sytuację rodzinną czy zawodową, aż po poważne zaburzenia psychiczne, m.in. najczęściej spotykane lęk i depresję.
W celu dokonania prawidłowej oceny wymienionych przypadków niezbędna jest analiza sfery myślowej i emocjonalnej pacjenta, pozwalająca określić, czy występowanie astenii powodowane jest spowolnieniem myślowym, oraz zdefiniować rodzaj reakcji psychologicznej pacjenta i jego otoczenia, jak bierność, gniew, obojętność, smutek, przypisywanie zmęczenia czynnikom psychologicznym lub chorobom natury organicznej. Jeżeli pacjent nie skarży się na żadne inne dolegliwości, istotne jest uzyskanie informacji dotyczącej charakterystyki snu nocnego i jego ewentualnych, niedawnych modyfikacji, poprzez przeprowadzenie wywiadu; zaburzenia snu, obserwowane w kontekstach psychospołecznych, jak np. bezsenność powodowana lękiem czy zmianami rytmu pracy, lub uwarunkowane chorobami natury organicznej, np. bezdechem nocnym czy narkolepsją, należą do powszechnych czynników odpowiedzialnych za uczucie zmęczenia dziennego. Zaburzenia snu sugerują ponadto atypowe chrapanie, zauważone np. przez małżonka, tendencja do snu w ciągu dnia lub niekontrolowane zapadanie w sen.
Występowanie zjawiska bezsenności może zależeć także od używania napojów alkoholowych lub substancji pobudzających, co należy ustalić, przeprowadzając wywiad. Analogicznie zaleca się sprawdzenie, czy pacjent przyjmuje leki, ze względu na możliwość wywołania uczucia zmęczenia i senności przez niektóre ich rodzaje, jak np. antydepresanty o działaniu ośrodkowym, cząsteczki wywołujące efekt antycholinergiczny, leki uspokajające, psychotropowe, przeciwhistaminowe, leki hamujące łaknienie.
Niejednokrotnie diagnoza wystąpienia astenii jest ewidentna: do klasycznych przypadków można zaliczyć stan depresji i marginalizacji, w jakim żyje wiele starszych osób, zwłaszcza samotnych czy pensjonariuszy domów opieki, oraz, przeciwnie, stan lękowy i stres psychofizyczny, występujące u menedżerów i osób szczególnie aktywnych zawodowo. Istotne są również przypadki kobiet zmuszonych pogodzić obowiązki zawodowe i domowe oraz tych, które w kilka tygodni po porodzie odczuwają czysto fizjologiczną odmianę zmęczenia.
W powyższych przypadkach sugeruje się poinformowanie pacjenta o organicznej naturze problemu oraz pomoc w uświadomieniu sobie własnego stanu; wraz z dokonaniem oceny każdego pojedynczego przypadku należy ponadto przedstawić możliwe środki zaradcze, których zastosowanie pomoże stawić czoło chorobie lub ją przezwyciężyć. W początkowym stadium ocena stanu pacjenta cierpiącego na przewlekłe zmęczenie wymaga dokonania kilku nieskomplikowanych ustaleń diagnostycznych i przeprowadzenia badań klinicznych: badanie krwi, funkcji nerek i wątroby, badanie elektrolitów, test na obecność cukru we krwi oraz badanie moczu wraz z badaniem hormonów tarczycy i radiografia klatki piersiowej. Powyższe badania wystarczają zazwyczaj do prawidłowego zdiagnozowania patologii organu, leżącej u podstaw odczuwanych przez pacjenta objawów podmiotowych.
Przeprowadzanie w fazie początkowej szczegółowych badań na obecność zmian neoplastycznych jest niewskazane ze względu na fakt, iż astenia rzadko stanowi jedyny objaw podmiotowy, świadczący o obecności nowotworu niemniej jednak istotna jest pewność, że zwyczajowe badania przesiewowe na obecność zmian nowotworowych (np. mammografia, cytologia, test na krew utajoną w kale) zostały wykonane terminowo i dały wynik ujemny. Istnienie zmian nowotworowych należy dopuszczać jedynie w przypadku pacjentów odczuwających długotrwały stan przewlekłego zmęczenia, nieznajdujący wyjaśnienia w ich historii, u których badania przedmiotowe oraz pierwsze testy diagnostyczne dały wynik negatywny. Następną istotną hipotezą może być wystąpienie infekcji bakteryjnej, chociaż w takim wypadku niemal zawsze odnotowuje się obecność innych, współtowarzyszących objawów podmiotowych; duże znaczenie, z punktu widzenia epidemiologicznego, przy niewyjaśnionej utracie masy ciała lub adenopatii, zwłaszcza jeżeli pacjent należy do grupy podwyższonego ryzyka, zyskały obecnie infekcje pochodne HIV (AIDS) oraz zakażenia gruźlicze. U pacjentów starszych częstym powodem wystąpienia astenii są infekcje dróg moczowych oraz gruczołu krokowego (prostata), również w wypadku przebiegu utajonego.
Z terapeutycznego punktu widzenia nieustąpienie astenii w przeciągu kilku tygodni (przy zastosowaniu odpoczynku, redukcji napięcia psychospołecznego itp.) wymaga zasięgnięcia porady lekarza, gdyż podjęcie właściwego leczenia uwarunkowane jest postawieniem prawidłowej diagnozy prawdopodobnych, ukrytych zaburzeń.
