Artykuł jest częścią publikacji pochodzącej z nowej serii Biblioteki Gazety Wyborczej pt.: Wielka Encyklopedia Medyczna, którą nabyć można w Kulturalnym Sklepie lub w każdą środę w kiosku
Dializa pozwala na usunięcie z krwi (oraz płynów ustrojowych) substancji, które powinny być eliminowane z organizmu, a których nerki nie są w stanie wydalić w wystarczającej ilości i w odpowiednim czasie. Znalazła ona również zastosowanie w wielu sytuacjach, w których konieczne jest wyeliminowanie z organizmu substancji toksycznych podlegających dializie lub w których zachodzi konieczność unormowania zmienionego składu płynów ustrojowych. Dializa polega na przepływie substancji między dwoma roztworami wodnymi, oddzielonymi jeden od drugiego półprzepuszczalną błoną, umożliwiającą przepływ substancji z roztworu, w którym jej stężenie jest większe, do tego, w którym jej stężenie jest mniejsze lub znikome. Ściślej, jedną z substancji jest krew, która musi zostać oczyszczona, a drugą jest roztwór zawierający > elektrolity w stężeniu zbliżonym do stężenia wody w osoczu krwi (> osocze). Istnieją dwa typy dializ: dializa otrzewnowa oraz hemodializa. W dializie otrzewnowej, wewnątrzustrojowej, roztwór dializacyjny jest wprowadzany do wnętrza jamy otrzewnowej (> otrzewna) pacjenta; w hemodializie roztwór dializacyjny oraz krew chorego, oddzielone od siebie sztuczną błoną, przepływają w aparacie pozaustrojowym.
W tym typie dializy wymiana z krwią, przepływającą przez naczynia włoskowate otrzewnej, zachodzi przez jej ściany ograniczone błoną. Powierzchnia błony otrzewnowej to 1-2 m kw., co odpowiada w przybliżeniu powierzchni skóry. Roztwór dializacyjny (1,5-2 l) jest wprowadzony do jamy otrzewnowej za pomocą cewnika (> cewnik); po pewnym czasie zostaje on odprowadzony i zastąpiony świeżym. Wyróżnia się dwa przebiegi dializy otrzewnowej: przerywany i ciągły. Dializa otrzewnowa przerywana składa się z powtarzalnych co 24-48 godz., trwających 8-12 godz., cyklów oczyszczania. Roztwór dializacyjny jest wprowadzany i odprowadzany 10-20 razy podczas cyklu, automatycznie lub półautomatycznie. Dializa otrzewnowa przerywana jest zarezerwowana dla przypadków nagłych oraz przypadków ostrej niewydolności nerek; wymaga hospitalizacji chorego. Dializa otrzewnowa ciągła składa się z 3-6 cyklów dializacyjnych dziennie, podczas których roztwór pozostaje w jamie otrzewnowej przez 4-8 godz. Dzięki temu oczyszczanie krwi jest powolne, stopniowe oraz ciągłe, co upodabnia je do oczyszczania fizjologicznego. Procedura jest bardzo prosta i może zostać przeprowadzona przez pacjenta w domu lub, przy odpowiedniej organizacji, także w podróży. Dializa otrzewnowa ciągła zapewnia możliwość rehabilitacji nie tylko klinicznej, ale i społecznej. Kolejnym krokiem ku likwidacji kosztów socjalnych jest wprowadzenie automatycznej dializy otrzewnowej (APD), przeprowadzanej w nocy, podczas snu, w domu pacjenta, przy użyciu odpowiedniego urządzenia. Dzięki temu terapia nie wpływa ujemnie na czynności zawodowe oraz życie prywatne pacjenta.
Hemodializa jest przeprowadzana za pomocą urządzenia zwanego "sztuczną nerką", składającego się z trzech elementów: pojemnika z płynem dializacyjnym, filtra, obiegu hematycznego zapewniającego przepływ krwi do dializatora i z powrotem do pacjenta. Dostęp do układu naczyniowego w celu przetoczenia krwi od i do pacjenta może być różny: cewnikowanie żył centralnych (takich jak żyła udowa czy podobojczykowa) lub specjalny przeszczep żyły, wskutek którego powiększa się arteria, dając łatwy dostęp do naczyń krwionośnych, np. w nadgarstku, z których przy cewnikowaniu będzie mógł korzystać nawet pacjent. Możliwość ta jest wygodna zwłaszcza w leczeniu przewlekłej niewydolności nerek, przy której dializa musi być przeprowadzana trzy razy w tygodniu do końca życia. Najlepszą terapią przy niewydolności nerek pozostaje przeszczep nerki, lecz liczne i skomplikowane procedury prawne i organizacyjne sprawiają, że rozwiązanie to nie jest na razie dostępne dla wszystkich pacjentów.