Artykuł jest częścią publikacji pochodzącej z nowej serii Biblioteki Gazety Wyborczej pt.: Wielka Encyklopedia Medyczna, którą nabyć można w Kulturalnym Sklepie lub w każdą środę w kiosku
Gdy temperatura otoczenia jest wyższa od temperatury wewnętrznej organizmu (tj. wyższa niż 37°C), utrzymanie temperatury ciała zapewnia mechanizm wytracania ciepła, którego podstawą jest potliwość. Proces parowania, wspomagany wydzielaniem potu na powierzchni skóry, umożliwia utratę ciepła. Zjawisko to powoduje także utratę wody oraz soli mineralnych, w wyniku której, po przekroczeniu określonego limitu, dochodzi do zaburzeń funkcjonowania organizmu, objawiających się ogólnie złym samopoczuciem, astenią bólem głowy itp.
Udar cieplny może objawić się w dwóch postaciach: zwyczajnej, występującej także w klimacie umiarkowanym, w przypadku wystąpienia szczególnych warunków środowiskowych (intensywna aktywność fizyczna, gorące, pozbawione dopływu powietrza pomieszczenia itd.) i określonej kondycji fizycznej organizmu; oraz w tzw. postaci tropikalnej.
Postać zwyczajna
Podstawową cechą zwyczajnej postaci udaru cieplnego jest brak wzrostu temperatury ciała. Pierwsze objawy to ogólne złe samopoczucie, lęk, ból głowy oraz następujące po nich nudności, zawroty głowy, zaburzenia widzenia, szybki, płytki oddech, wymioty, ewentualnie kurcze. W fazie początkowej twarz pacjenta jest silnie zaczerwieniona, występuje suchość w ustach oraz znaczna potliwość skóry. W kolejnym stadium pojawia się bladość, skóra staje się zimna i lepka, a temperatura ciała jest zazwyczaj niższa od prawidłowej.
U osób, u których stwierdzono zwyczajną odmianę schorzenia, zastosowanie schładzania nie jest konieczne. Głównym zadaniem terapeutycznym w przypadku zwyczajnej odmiany udaru cieplnego jest wyrównanie poziomu płynów oraz soli mineralnych, a także usunięcie ostrej niewydolności układu krążenia. Jeżeli pacjent jest świadomy, wskazane jest podanie wody zawierającej chlorek sodu (sól kuchenną) w stężeniu 0,1-1% (należy unikać wyższych stężeń ze względu na możliwość wywołania wymiotów). W przypadkach szczególnie ciężkich stosuje się wlew podskórny oraz dożylne podanie roztworu fizjologicznego (infuzja dożylna). U pacjentów nieprzytomnych, u których nie jest możliwe podanie płynów lub wykonanie wlewu dożylnego, wskazane jest podanie roztworu fizjologicznego do żołądka lub doodbytniczo. Wystąpienie udaru cieplnego wymaga przeniesienia pacjenta w chłodne, przewiewne miejsce, a pomoc lekarska polega na podaniu środków cucących oraz pobudzających. Stwierdzenie stanu ciężkiego oznacza konieczność hospitalizacji i poddania pacjenta intensywnej terapii, tak jak w przypadku wstrząsu, gdy pojawiają się oznaki zapaści.
Postać tropikalna
Najcięższą, lecz rzadszą postacią udaru cieplnego jest odmiana tropikalna, nazwana tak ze względu na występowanie w krajach tropikalnych, u osób nieprzyzwyczajonych do wysokich temperatur. Przebywanie w gorącym środowisku wywołuje, w przypadkach podostrych, pogorszenie stanu ogólnego, osłabienie, ból głowy, nudności, jadłowstręt, zawroty głowy, bezsenność oraz skąpomocz, mogący trwać nawet ponad tydzień.
W formie ostrej natomiast gwałtownie wzrasta temperatura, zanika potliwość po okresie wzmożonego wydzielania potu oraz pojawia się bezmocz. U pacjenta występuje znaczne pogorszenie samopoczucia, zaczerwienienie twarzy, zwężenie źrenic, słaby i przyspieszony puls, niskie ciśnienie tętnicze, otępienie zmysłów, a także drgawki, stany deliryczne i halucynacje. Wzrost temperatury ciała jest znaczny: do 40-41°C (stwierdzono także 44-45°C), często dochodzi do utraty przytomności oraz wystąpienia stanu śpiączki.
Poważny stan, będący wynikiem tego rodzaju udaru cieplnego, wymaga przetransportowania pacjenta do szpitala; przedtem jednak, w celu przyspieszenia utraty ciepła, wskazane jest zdjęcie odzieży, przeniesienie chorego do chłodnego i przewiewnego pomieszczenia oraz obmywanie za pomocą gąbki zwilżonej letnią wodą lub stosowanie wilgotnych okładów czy kąpieli w chłodnej wodzie (niezbędne jest przy tym zachowanie ostrożności, co pozwoli uniknąć zapaści). Stymulacji krążenia służy natomiast wykonanie intensywnego masażu kończyn od dołu ku górze. W celu obniżenia temperatury można podać pacjentowi kwas acetylosalicylowy w tabletkach 500 mg, stosując jedną tabletkę co 4 godz.; wskazane jest także podawanie płynów wyrównujących poziom soli mineralnych.
