Znieczulenie polega na przerwaniu przewodzenia impulsów nerwowych, co pozwala na bezbolesne przeprowadzenie pacjenta przez zabiegi medyczne. Wyróżnić można następujące główne metody znieczuleń:
- znieczulenie miejscowe (powierzchowne oraz nasiękowe),
- znieczulenie ogólne (tzw. narkoza),
- blokady centralne (znieczulenie rdzeniowe oraz zewnątrzoponowe),
- blokady obwodowe (blokada przykręgowa oraz blokada nerwów obwodowych),
- analgosedacja,
- znieczulenie kombinowane, zawierające elementy kilku rodzajów znieczulenia.
Znieczulenie miejscowe
Znieczulenie miejscowe jest sposobem na pozbawienie odczucia bólu, dotyku i temperatury niewielkiej części ciała. Działa szybko – środek znieczulający tymczasowo hamuje przewodzenie nerwowe w pniach nerwowych zaopatrujących określoną okolicę ciała, co umożliwia bezbolesne przeprowadzenie zabiegów chirurgicznych, stomatologicznych i diagnostycznych. Znieczulenie miejscowe samo w sobie nie powoduje stanu nieprzytomności (funkcje mózgu są zachowane, pacjent pozostaje świadomy), jednakże czasem stosuje się dodatkowo leki sedujące w celu zwiększenia komfortu psychicznego pacjenta.
Znieczulenie powierzchowne polega na zastosowaniu środka znieczulającego (spray, maść, żel) miejscowo na powierzchnię skóry lub błon śluzowych, co powoduje przemijające zablokowanie zakończeń nerwowych. Stosowane jest w zabiegach laryngologicznych, urologii, dermatologii, stomatologii oraz okulistyce.
Znieczulenie nasiękowe polega natomiast na wyłączeniu zakończeń nerwowych i włókien nerwowych poprzez wstrzyknięcie środka znieczulającego w bezpośrednią okolicę miejsca operowanego. Znieczulenie nasiękowe stosuje się w małych zabiegach (np. przy wycinaniu zmian barwnikowych), jego odmiana może być także stosowana w drobnych zabiegach chirurgii kończyn.
Znieczulenie ogólne
Znieczulenie ogólne (tzw. narkoza) polega na odwracalnym wprowadzeniu pacjenta w stan uśpienia, istotnie różniący się jednak od normalnego fizjologicznego odpoczynku organizmu, ponieważ w jego trakcie pacjent nie odczuwa bólu, nic nie widzi i nie słyszy. Znieczulenie ogólne jest stosowane przede wszystkim w chirurgii ogólnej, neurochirurgii, kardiochirurgii, gdzie do zabiegów operacyjnych wymagany jest sen, bezbolesność oraz zwiotczenie mięśni pacjenta. Wskazaniami do tej metody znieczulenia są także: konieczność ułożenia pacjenta przez długi czas operacji w niewygodnej dla niego pozycji oraz badania diagnostyczne, które muszą być wykonane w bezruchu (szczególnie u dzieci).
Typowe znieczulenie ogólne składa się z 4 zasadniczych elementów, których wspólna realizacja nazywana jest anestezją: zniesienie czucia bólu, zniesienie świadomości, zwiotczenie mięśni szkieletowych oraz zniesienie odruchów.
Wyróżnia się następujące rodzaje znieczulenia ogólnego:
- Znieczulenie krótkotrwałe dożylne polegające na podaniu pacjentowi drogą dożylną leku przeciwbólowego i znieczulającego, który po kilkunastu sekundach powoduje zaśnięcie. W metodzie tej pacjent oddycha samodzielnie, a sen trwa kilka minut, jednak dawki leku można powtarzać do zakończenia zabiegu. Metodę tę stosuje się przy krótkich zabiegach, na przykład przy nastawianiu złamań.
- Znieczulenie ogólne dotchawicze polegające na podaniu środków przeciwbólowych, znieczulających oraz zwiotczających mięśnie wziewnie i/lub dożylnie. W tej metodzie konieczna jest intubacja pacjenta oraz podłączenie go do respiratora, który prowadzi oddech zastępczy w czasie zabiegu. To najczęściej stosowana metoda znieczulenia ogólnego.
- Znieczulenie zbilansowane (złożone) stanowiące połączenie znieczulenia ogólnego i dodatkowo przewodowego , stosowane przy zabiegach operacyjnych, w których występuje ryzyko dużego nasilenia bólu w czasie i po operacji.
Przed planowanym znieczuleniem ogólnym pacjent nie powinien samodzielnie przyjmować żadnych leków przeciwbólowych, ponieważ mogłyby one zakłócić działanie narkozy. Ponadto na co najmniej 6 godzin przed znieczuleniem należy wstrzymać się od jedzenia i picia.
Typowe znieczulenie ogólne poprzedza premedykacja, czyli podanie pacjentowi leków uspokajających i przeciwlękowych. Następnie pacjentowi podłącza się kroplówkę oraz aparaturę monitorującą (m. in. elektrokardiogram w celu oceny rytmu serca w trakcie operacji, ciśnieniomierz oraz pulsoksymetr, który kontroluje ilość tlenu we krwi). Od momentu podania środków nasennych i przeciwbólowych do zaśnięcia mija około 10 sekund. Gdy pacjent śpi, zostaje wprowadzona do tchawicy rurka intubacyjna lub inny sprzęt służący do utrzymania drożności dróg oddechowych, np. m aska krtaniowa , przez który doprowadzone są do pacjenta tlen i gazy znieczulające.
Po zakończonym zabiegu i wybudzeniu pacjent przez ok. 2 godziny pozostaje pod ścisłą obserwacją na oddziale wybudzeniowym. Dość często pojawiają się skutki uboczne narkozy: nudności i wymioty, przemijające trudności w oddychaniu (uczucie duszności), chrypka i ból gardła oraz inne dolegliwości bólowe, które niweluje się farmakologicznie. Możliwe są także powikłania krążeniowe i neurologiczne.
Znieczulenia regionalne (przewodowe) – blokady centralne i obwodowe
Znieczulenie regionalne jest praktykowane w szeregu zabiegów, w których nie ma konieczności stosowania znieczulenia ogólnego. Są to przede wszystkim:
- zabiegi stomatologiczne oraz większość zabiegów okulistycznych, ginekologicznych oraz urologicznych,
- operacje kończyn i stawu biodrowego,
- usuwanie zmian skórnych, znamion, guzków,
- operacje odbytnicy i przepukliny pachwinowej,
- chirurgia plastyczna.
Ta grupa metod znieczulenia pozwala na stosunkowo szybką rekonwalescencję pooperacyjną oraz niesie ze sobą mniejsze ryzyko skutków ubocznych, charakterystycznych dla znieczulenia ogólnego, takich jak złe samopoczucie, wymioty, bóle czy zawroty głowy.
Blokady obwodowe polegają na wstrzyknięciu stężonego roztworu środka znieczulającego do pnia nerwu, splotu nerwowego lub ich najbliższego sąsiedztwa. Uzyskuje się w ten sposób znieczulenie całego obszaru unerwianego przez ten nerw, np. operacje dłoni przeprowadza się podając lek znieczulający w dół pachowy.
Przy zastosowaniu blokad centralnych, leki wywołujące przerwanie przewodnictwa nerwowego oddziałują na rdzeń kręgowy.
Znieczulenie rdzeniowe polega na wstrzyknięciu środka znieczulającego do przestrzeni podpajęczynówkowej, gdzie jego zmieszanie się z płynem mózgowo-rdzeniowym hamuje przewodzenie przez przechodzące tam nerwy. Wykonuje się je najczęściej w części lędźwiowej rdzenia kręgowego, przy cesarskich cięciach oraz innych operacjach w obrębie dolnej części jamy brzusznej i krocza (operacje przepuklin, operacje ginekologiczne i urologiczne).
Metoda ta charakteryzuje się bardzo szybkim działaniem (maksymalnie po 20 minutach pacjent jest znieczulony), przewidywalnym rozkładem obszaru znieczulenia oraz stosunkowo krótkim czasem działania (zazwyczaj 1,5 do 3 godzin). Najczęściej pojawiające się objawy niepożądane to: spadek ciśnienia tętniczego, przemijające bóle pleców w miejscu wkłucia, popunkcyjne bóle głowy.
Znieczulenie zewnątrzoponowe jest podobne do znieczulenia rdzeniowego, jednak tutaj nie przebija się opony twardej, a środek znieczulający jest wstrzykiwany w przestrzeń zewnątrzoponową. Poza odcinkiem lędźwiowym, może być także wykonywane w części piersiowej lub szyjnej. Tę metodę cechuje mało dynamiczny początek działania, ale po wprowadzeniu do przestrzeni zewnątrzoponowej specjalnego cewnika można zapewnić ciągłość znieczulenia.
Jest to najpopularniejsze znieczulenie w okresie pooperacyjnym oraz okołoporodowym (odruch parcia zostaje zachowany). Stosuje się je także przy zabiegach operacyjnych na kończynach dolnych (np. wymiana stawu biodrowego, operacje stawu kolanowego, usunięcie żylaków), zabiegach naczyniowych (operacje pomostowania naczyń biodrowych, operacje tętniaków aorty). Umożliwia długotrwałą terapię bólu pooperacyjnego, zapobiega powikłaniom zatorowo-zakrzepowym, pozwala na szybkie dokonanie ponownej operacji w przypadku niepowodzenia pierwszego zabiegu. Najczęściej występujące niepożądane skutki tego znieczulenia są podobne, jak w przypadku znieczulenia rdzeniowego.
Analgosedacja
Analgosedacja to nowoczesna metoda znieczulania, stosowana przy zabiegach diagnostycznych (np. kolonoskopia, gastroskopia) oraz w intensywnej terapii. Polega na jednoczesnym podaniu dożylnym leków uspokajających i nasennych, leków przeciwbólowych oraz leków miejscowo znieczulających. Stosowane podczas analgosedacji leki zapewniają niepamięć okresu zabiegowego oraz całkowite zniesienie odczucia bólu. Metoda ta nie łączy się z koniecznością intubacji, gdyż funkcje układu krążeniowego i oddechowego pozostają zachowane. Pacjent oddycha samodzielnie mieszaniną oddechową wzbogaconą tlenem, a o parametrach jego aktualnego stanu podczas zabiegu (poziom tlenu i dwutlenku węgla, ciśnienie krwi, EKG) informują czujniki.
W porównaniu ze znieczuleniem ogólnym, analgosedacja jest mniej toksyczna dla organizmu pacjenta, co zwiększa jego poczucie komfortu i akceptacji. Stosowane leki wykazują krótszy czas działania, co pozwala uniknąć często występujących po znieczuleniu ogólnym objawów, takich jak bóle gardła i głowy, chrypka, bóle mięśniowe, osłabienie czy wymioty. Pacjent budzi się zaraz po zabiegu i szybko może podjąć aktywność fizyczną.
Wybór metody znieczulenia
Wybór metody znieczulenia przez anestezjologa poprzedza kwalifikacja: szczegółowy wywiad i badania oraz ewentualne konsultacje z lekarzami specjalistami. Pacjent pytany jest m. in. o reakcje alergiczne i tolerancję leków, przebyte choroby i aktualnie stosowane leki. Po analizie wyników badań, anestezjolog przedstawia propozycję metody znieczulenia i wyjaśnia pacjentowi szczegóły postępowania przed, podczas i po zabiegu, zapoznaje z czynnikami ryzyka. Pacjent musi wyrazić świadomą pisemną zgodę na znieczulenie.
