Hormony: czym są?
Hormony to substancje, które przekazują różne informacje między poszczególnymi narządami. Są produkowane głównie przez gruczoły dokrewne. Ogół gruczołów dokrewnych stanowi układ hormonalny (układ dokrewny). Hormonalne "przekazywanie informacji" gra bardzo ważną rolę w funkcjonowaniu organizmu, reguluje jego działanie. Zaburzenia hormonalne mogą mieć poważne konsekwencje zdrowotne. Nauka o hormonach to endokrynologia; lekarz, który zajmuje się zaburzeniami hormonalnymi, to endokrynolog. Hormony mają jednak wpływ na całe ciało, dlatego endokrynolodzy ściśle współpracują z przedstawicielami innych specjalizacji.
Hormony: historia odkrycia
Pierwszy hormon wyizolowany z ludzkiego organizmu, adrenalinę, odkrył Polak Napoleon Cybulski w 1985 roku. Już w 1901 roku wyizolował ją japoński badacz Jokichi Takamine. Cztery lata później po raz pierwszy użyto słowa "hormon" - zrobił to Ernest Starling, angielski fizjolog. "Hormon" pochodzi od starogreckiego hormao, czyli "pędzić", "rzucać się".
Hormony: działanie
Jak działają hormony? Wszystko zaczyna się od podwzgórza, które zawiaduje przysadką mózgową. Podwzgórze wydziela hormony, które nazywamy liberynami lub hormonami uwalniającymi. Do hormonów uwalniających należą:
- gonadoliberyna,
- kortykoliberyna,
- prolaktoliberyna,
- somatoliberyna,
- tyreoliberyna.
Liberyny regulują wydzielanie hormonów tropowych, czyli hormonów przysadki. Najprościej rzecz ujmując, hormony tropowe mają za zadanie regulowanie wydzielania pozostałych hormonów. Przekazują "wiadomość" danemu gruczołowi dokrewnemu, by ten zaczął wytwarzać swój hormon. Z kolei gdy danego hormonu jest za dużo, podwzgórze powinno to wychwycić i dać przysadce znak, że określona substancja nie powinna być w danej chwili produkowana.
Wydzielanie hormonów tropowych jest regulowane także przez funkcjonowanie hormonów, które są regulowane przez nie same (działa zasada ujemnego sprzężenia zwrotnego - gdy organizm odczytuje informację o tym, że czegoś jest za mało lub za dużo, dąży do powrotu do równowagi). Można zatem powiedzieć, że hormony pilnują siebie nawzajem.
Hormony tropowe to:
- hormon adrenokortykotropowy (ACTH),
- hormon folikulotropowy (FSH),
- hormon luteinizujący (lutropina, LH),
- hormon tyreotropowy (tyreotropina, TSH).
Jest wiele par hormonów, które mają przeciwstawne działanie - np. leptyna i grelina czy insulina i glukagon. Leptyna obniża poczucie głodu, zaś grelina je wzmaga; insulina powoduje spadek poziomu glukozy we krwi, zaś glukagon - jego wzrost. Poprzez antagonistyczne funkcjonowanie regulują dany proces organizmu.
Hormony: wydzielanie
Gdzie są produkowane hormony? Wydzielają je albo gruczoły dokrewne (gruczoły wydzielania wewnętrznego), albo poszczególne tkanki. Niektóre hormony przedostają się do krwi od razu, inne idą najpierw do płynu tkankowego (chłonki), a potem do krwiobiegu.
Gruczoły dokrewne (gruczoły wydzielania wewnętrznego) u człowieka to:
- podwzgórze,
- przysadka mózgowa,
- szyszynka,
- tarczyca,
- przytarczyce,
- serce (przedsionki),
- wątroba,
- trzustka,
- nadnercza,
- nerki,
- jądra,
- jajniki,
- łożysko - u kobiet w ciąży,
- grasica,
- jądra szwu.
Istnieją również hormony lokalne, czyli tzw. autakoidy. Nie są produkowane przez gruczoły. Działają w tym miejscu, w którym powstają. Niektóre hormony są produkowane przez skupiska komórek, dlatego noszą nazwę hormonów tkankowych. Hormony tkankowe np. hormony wydzielane przez przewód pokarmowy: gastryna, grelina czy sekretyna.
Hormony: miejsce powstawania
W miarę postępu medycyny dowiadujemy się o kolejnych hormonach, które nie zawsze są wytwarzane przez gruczoły dokrewne, lecz przez tkanki czy grupy komórek. Głównymi "producentami" hormonów pozostają jednak gruczoły dokrewne.
Hormony podwzgórza:
gonadoliberyna (GnRH), kortykoliberyna (CRH), melanostatyna, oksytocyna, prolaktostatyna (dopamina, PIH), somatoliberyna (GHRH), somatostatyna (GIH), tyreoliberyna (TRH) i wazopresyna.
Hormony przysadki mózgowej:
hormon adrenokortykotropowy (ACTH), hormon folikulotropowy (FSH), hormon lipotropowy (LPH), hormon luteinizujący (LH), oksytocyna, prolaktyna (PRL), somatotropina (hormon wzrostu, GH, STH), hormon tyreotropowy (TSH), wazopresyna (hormon antydiuretyczny, ADH, VP).
Hormony szyszynki: melatonina.
Hormony tarczycy:
kalcytonina, trójjodotyronina (T3), tyroksyna (T4).
Hormony przytarczyc: parathormon (PTH).
Hormony przedsionków serca: przedsionkowy peptyd natriuretyczny (ANP).
Hormony wątroby:
angiotensynogen, insulinopodobny czynnik wzrostu (IGF), trombopoetyna.
Hormony trzustki (produkowane w wyspach Langerhansa):
glukagon, insulina, polipeptyd trzustkowy, somatostatyna.
Hormony nadnerczy:
adrenalina, androgeny, dehydroepiandrosteron, glikokortykoidy, kortykosteron, kortyzol, mineralokortykoidy, noradrenalina.
Hormony nerek:
erytropoetyna (EPO), kalcytriol.
Hormony jąder: androgeny (w tym testosteron).
Hormony jajników:
estrogeny, progesteron, relaksyna.
Hormony łożyska:
estriol, gonadotropina kosmówkowa (HCG), laktogen łożyskowy, progesteron.
Hormony grasicy:
tymulina, tymozyna, tymopoetyna.
Hormony jądra szwu: serotonina.
Hormony: zaburzenia
Zaburzenia hormonalne mogą objawiać się bardzo różnie i dotyczyć różnych narządów. Hormonów jest albo za mało, albo za dużo, stąd mamy do czynienia z ich niedoczynnością lub nadczynnością. Zaburzenia hormonalne kojarzymy przede wszystkim z nieprawidłowościami w sferze płci - nadmiernym owłosieniem, spadkiem libido, trądzikiem czy nieregularnymi miesiączkami. To tylko niektóre ze schorzeń wywołanych "rozregulowanymi" hormonami. Osoby, które mają tego typu problemy, mogą szybko przybierać na wadze lub wręcz przeciwnie - błyskawicznie chudnąć. Zaburzenia na tle hormonalnym odbijają się także negatywnie na zdrowiu psychicznym.
Jednymi z najczęściej diagnozowanych zaburzeń hormonalnych są zaburzenia funkcjonowania tarczycy - niedoczynność tarczycy lub nadczynność tarczycy. To ogólne pojęcie. I tak niedoczynność często objawia się szybkim tyciem czy powiększeniem tarczycy (tworzą się charakterystyczne wole), zaś nadczynność to spadek masy, uderzenia gorąca czy kołatanie serca.
Przyczyny zaburzeń hormonalnych nie są jednoznaczne. Mogą je powodować czynniki genetyczne, dieta, stres... Często występuje wiele czynników jednocześnie. Kluczem do odpowiedniej diagnozy jest wizyta u lekarza pierwszego kontaktu, a następnie u specjalisty, czyli endokrynologa.
