Dołącz do serwisu Zdrowie na Facebooku!
Chcesz być na bieżąco ze Zdrowiem? Dodaj wtyczkę Gazeta.pl do Chrome
Układ dokrewny (hormonalny) - główne funkcje
Układ dokrewny kontroluje i koordynuje wiele komórek w różnych częściach naszego organizmu. Działa on zwykle „na zlecenie” układu nerwowego, stąd często łączy się je pod wspólną nazwą - układ neuroendokrynny. Razem odpowiadają one za homeostazę organizmu (czyli stabilność jego środowiska wewnętrznego), w tym np. regulują poziom glukozy we krwi.
Układ dokrewny działa za pomocą hormonów. Hormony to substancje chemiczne, które oddziałują na tkanki organizmu, np. regulując ich czynność. Niegdyś sądzono, że stanowią one dosyć jednorodną grupę. Obecnie wiadomo jednak, że mogą występować pomiędzy nimi znaczne różnice. Na przykład ze względu na budowę chemiczną wyróżniamy trzy główne grupy hormonów: steroidowe, białkowe (polipeptydowe) oraz pochodne aminokwasów (aminy biogenne i hormony tarczycy), które różnią się pomiędzy sobą, zarówno ze względu na budowę, jak i sposób oddziaływania. Przy tym niektóre z nich rozpuszczają się w wodzie (np. hormony białkowe), a inne już nie (np. hormony steroidowe i hormony tarczycy).
Komórki, które są aktywowane przez hormony, to tzw. komórki docelowe, wyposażone w receptory, które potrafią rozpoznać dany hormon. W wyniku połączenia receptora z odpowiednim hormonem, dochodzi do odpowiedzi fizjologicznej komórki. Poszczególne elementy układu dokrewnego wpływają na siebie wzajemnie na zasadzie ujemnego sprzężenia zwrotnego. Polega ono na tym, że hormony uwolnione do komórek docelowych w celu regulacji ich pracy, działają również na nadrzędne dla nich struktury układu dokrewnego, hamując ich pracę.
Układ dokrewny (hormonalny) - budowa: podwzgórze i przysadka
W skład układu dokrewnego wchodzą narządy, gruczoły oraz wyspecjalizowane tkanki, które wydzielają hormony: podwzgórze, przysadka mózgowa, szyszynka, tarczyca, przytarczyce, nadnercza, wyspy trzustki (inaczej wyspy Langerhansa), gonady (czyli jądra i jajniki), grasica oraz komórki dokrewne występujące w nabłonku przewodu pokarmowego.
Podwzgórze łączy układ nerwowy i układ dokrewny. Dla tego drugiego jest strukturą nadrzędną, jednak działa na „rozkaz” ośrodkowego układu nerwowego (OUN), czyli naszego mózgu. Jak wskazuje nazwa leży ono pod częścią mózgu, zwaną wzgórzem, wchodząc w skład dolnej części międzymózgowia. Zawiera liczne jądra, dzięki którym może sprawować szereg funkcji. Do jego zadań należy sprawowanie kontroli nad takimi procesami, jak: cykl snu i czuwania (rytm dobowy), regulacja temperatury ciała, łaknienie i pragnienie, homeostaza płynów oraz wzrost i rozmnażanie. Podwzgórze czuwa przede wszystkim nad prawidłową pracą przysadki, tworząc z nią tzw. układ podwzgórzowo-przysadkowy. Struktury te połączone są między sobą lejkiem, stworzonym z włókien nerwowych oraz naczyń krwionośnych, który umożliwia transport hormonów. Za pomocą wydzielanych hormonów podwzgórze hamuje (statyny) lub pobudza (liberyny) czynność wydzielniczą przysadki, a także oddziałuje na inne tkanki organizmu: wazopresyna (hormon antydiuretyczny, który powoduje zagęszczenie moczu) oraz oksytocyna (odpowiedzialna za skurcze mięśni, zwłaszcza macicy, jajowodów i nasieniowodów, a także skurcz komórek w odcinkach wydzielniczych gruczołu mlekowego).
Przysadka mózgowa to niewielki gruczoł o szerokości ok. 12-15 mm, wysokości ok. 6 mm i wadze rzędu 0,5-0,7 g. Dzieli się ona na część nerwową, pośrednią i nabłonkową (zwaną również gruczołową lub dalszą). Pierwsza wyrasta bezpośrednio z podwzgórza, zaś w jej skład wchodzi tylny płat przysadki. Zbudowany jest z zakończeń nerwów, za pomocą których z podwzgórza transportowane są do niej dwa hormony, działające na tkanki obwodowe, które przysadka magazynuje - oksytocyna i wazopresyna. Część pośrednia jest u dorosłego człowieka szczątkowa.
Z kolei część nabłonkowa, to głównie przedni płat przysadki (tzw. płat gruczołowy), do którego - za pomocą naczyń krwionośnych - docierają z podwzgórza pozostałe hormony. Tutaj również leżą komórki wydzielające hormony przysadki, w tym:
* Hormon wzrostu (GH; somatotropina) - który stymuluje nie tylko wzrastanie, ale również wydzielanie glukozy z wątroby (regulując uczucie głodu i sytości), a także oddziałuje na tkankę tłuszczową, zwiększając jej rozkład.
* Prolaktynę (PRL) - która pobudza wzrost gruczołów sutkowych i laktację.
* Hormon adrenokortykotropowy (ACTH) - który pobudza korę nadnerczy do wydzielania hormonów, m.in. kortyzolu.
* Hormon tyreotropowy (TSH) - pobudzający z kolei tarczycę
* Hormon folikulotropowy (FSH) - odpowiedzialny za naszą płodność, w tym stymulację produkcji estrogenów i dojrzewania pęcherzyka Graffa, a także pobudzenie spermatogenezy
* Hormon luteinizujący (LH) - który u kobiet podtrzymuje jajeczkowanie i dba o odpowiedni poziom progesteronu, a panom zapewnia właściwą dawkę testosteronu
* Hormon lipotropowy (LPH) - który u człowieka pełni funkcję tzw. prohormonu (czyli związku z którego lub pod wpływem którego powstają inne hormony), stanowiąc substrat do powstawania endorfin - znanych również jako „hormony szczęścia”.
Niektóre z wydzielanych przez przysadkę hormonów zbiorczo określa się jako hormony tropowe, których zadaniem jest regulacja wydzielania innych hormonów. Należą do nich oddziałujące na nadnercza, tarczycę i gonady: ACTH, TSH, FSH i LH oraz LPH.
Układ dokrewny (hormonalny) - budowa: gruczoły i tkanki
Szyszynka to kolejny niewielki gruczoł w mózgu, ważny dla układu hormonalnego. To dzięki wydzielanej przez nią melatoninie w nocy chce nam się spać. Melatonina powstaje w komórkach szyszynki zwanych pinealocytami, a do jej wytworzenia potrzebny jest tryptofan. Czynnikiem, który pobudza szyszynkę do produkcji „hormonu snu” jest zmiana natężenia światła, rejestrowana przez neurony siatkówki. A zatem - gdy robi się ciemno, poziom melatoniny wyraźnie wzrasta, zaś gdy jest jasno - spada. Hormon ten wpływa również na inne hormony, zwłaszcza te wydzielane przez przysadkę. To m.in. dzięki niemu dojrzewanie płciowe przebiega w odpowiednim rytmie.
Tarczyca to jeden z większych i ważniejszych gruczołów dokrewnych, choć jej fizyczne wymiary nie są imponujące (waży od 30 do 60 g). Leży na przedniej ścianie górnego odcinka tchawicy, pokryta jest torebką łącznotkankową i zbudowana z dużej ilości komórek pęcherzykowych. Pod wpływem wydzielanej przez przysadkę tyreotropiny (TSH), komórki te produkują trójjodotyroninę (T3) oraz tyroksynę (T4), które regulują procesy przemiany materii. T3 jest aktywnym hormonem, T4 zaś jego prohormonem, metabolizowanym w tkankach odcelowych do T3. W efekcie wzrostu stężenia jonów wapnia, w komórkach C tarczycy powstaje również kalcytonina, odpowiedzialna właśnie za regulację poziomu wapnia.
Przytarczyce to niewielkie gruczoły, które w naszym organizmie występują zwykle w dwóch parach. Położone są na tylnej ścianie torebki tarczycy, a każda z nich dodatkowo pokryta jest własną torebką. Występują w nich dwa typy komórek: komórki kwasochłonne i komórki główne. Drugie z nich wytwarzają parathormon (PTH), do którego zadań należy regulacja stężenia wapnia w organizmie.
Nadnercza to z kolei gruczoły, które znajdują się tuż nad nerkami. Każde z nich pokryte jest torebką łącznotkankową. Można wyróżnić w nich zewnętrzną warstwę korową oraz wewnętrzny rdzeń.
Kora nadnerczy składa się z trzech warstw: kłębuszkowatej, pasmowatej i siateczkowatej, które różnią się zarówno budową, jak i funkcjami. W pierwszej z nich powstają mineralokortykoidy, zwłaszcza aldosteron, które regulują gospodarkę wodno-elektrolitową i ciśnienie krwi. Druga wytwarza głównie glikokortykoidy (m.in. kortyzol, zwany czasem „hormonem stresu”), które mają bardzo istotny wpływ na metabolizm, w tym zwłaszcza: na gospodarkę białkową, węglowodanową, tłuszczową oraz wodno-elektrolitową. Wykazują także działanie przeciwzapalne oraz immunopresyjne. Ostatnia warstwa siateczkowata odpowiada natomiast głównie za produkcję hormonów płciowych - androgenów i estrogenów.
Rdzeń nadnerczy zbudowany jest przede wszystkim z komórek chromafinowych, które produkują katecholaminy (więcej o hormonach nadnerczy). Dzielą się one na komórki A, które produkują adrenalinę oraz mniej liczne komórki NA produkujące noradrenalinę, z której również powstaje adrenalina. Są to hormony wydzielane przede wszystkim pod wpływem stresu i umożliwiają nam szybkie reagowanie na zagrożenie, sprawiając, że nasz organizm jest czujny i zdolny do podjęcia maksymalnego wysiłku (czytaj również: 4 oznaki, że jesteś zestresowany. Co mówi ci organizm i czy warto to ignorować?).
Trzustka to organ leżący w nadbrzuszu, pomiędzy kręgosłupem a żołądkiem. Ze względu na to, że spełnia dwie funkcje, ma dwojaką budowę. Pęcherzyki trzustkowe, które stanowią około 80% jej powierzchni, wytwarzają enzymy, odpowiedzialne za trawienie białek, cukrów i tłuszczów. Z kolei wyspy trzustki (inaczej wyspy Langerhansa), stanowiące około 20% jej powierzchni, odpowiadają za wydzielanie hormonów.
W wyspach trzustki znajdują się cztery typy komórek. Komórki alfa, stanowiące około 20% budujących je komórek, wydzielają glukagon, który stymuluje wzrost stężenia glukozy we krwi. Komórki beta, stanowiące ok. 70%, które przede wszystkim produkują insulinę, obniżającą poziom glukozy we krwi (a także amylinę oraz proinsulinę i peptyd C). Komórki delta wytwarzają somatostatynę, która hamuje wydzielanie hormonu wzrostu oraz insuliny. Komórki PP (zwane także komórkami F), wydzielają z kolei tzw. polipeptyd trzustkowy, który hamuje wydzielanie enzymów trzustkowych (czytaj również: Trzustka: wrażliwa i niedoceniana).
Gonady (czyli jądra i jajniki), pod kontrolą gonadotropin przysadkowych (FSH i LH), wydzielają hormony płciowe, które dzieli się na trzy grupy. Androgeny, do których zaliczamy przede wszystkim testosteron, dihydrotestosteron (DHT), androsteron i androstendion, które odpowiadają przede wszystkim za rozwój męskich cech płciowych. Estrogeny, w tym zwłaszcza: estradiol, estron i estriol, odpowiadają przede wszystkim za rozwój żeńskich cech płciowych. Trzecią grupę stanowią zaś gestageny (głównie progesteron) warunkujące utrzymanie ciąży. Choć estrogeny to hormony typowo kobiece, niewielka ich ilość potrzebna jest również mężczyznom. Podobnie jest z androgenami - choć generalnie najwięcej ich u mężczyzn, w małych ilościach potrzebne są również paniom.
Grasicę zalicza się przede wszystkim do układu limfatycznego. Wydziela ona takie hormony, jak tymopoetyna, tyrozyna i tymulina, które warunkują zarówno namnażanie, jak i dojrzewanie limfocytów T.
Komórki dokrewne występują również w nabłonku przewodu pokarmowego, od żołądka, aż do jelita grubego. Ich funkcja polega przede wszystkim na wspieraniu układu nerwowego w regulacji przebiegu procesu trawienia. Do najważniejszych hormonów, jakie wydzielają, należą: gastryna odpowiedzialna za wydzielanie kwasu solnego i dbanie o stan błony śluzowej żołądka oraz sekretyna i cholecystokinina (CCK), które wspomagają proces trawienia i wchłaniania składników pokarmowych w jelitach.
Układ dokrewny (hormonalny) - najczęstsze dolegliwości
Ponieważ hormony koordynują w naszym organizmie wiele różnorodnych procesów, trudno wyszczególnić najczęstsze dolegliwości, mogące wskazywać na problemy z układem dokrewnym. Do objawów, które mogą sugerować, że dzieje się z nim coś niedobrego, należą m.in.: nadmierne tycie lub chudnięcie, obrzęki, nadmierna suchość skóry - zwłaszcza na łokciach i kolanach, nadmierny apetyt lub ciągłe pragnienie, ciągłe uczucie zimna lub gorąca, przewlekłe zmęczenie i senność lub trudności z zasypianiem i bezsenność, utrzymujące się niskie ciśnienie, zaparcia, biegunki, bóle brzucha, wymioty, obniżony nastrój, zaburzenia miesiączkowania i erekcji, spadek libido, nadmierne wypadanie włosów lub ich porost, a także zanikanie masy mięśniowej u mężczyzn (to jedna z oznak niedoboru testosteronu) oraz nadmierna potliwość.
Sporo z tych problemów składamy często na karb ciągłego przemęczenia i stresu. Zawsze warto jednak wyjaśnić ich przyczynę. Choć w niektórych przypadkach rzeczywiście mogą być efektem nadmiernego wyeksploatowania organizmu, bywają oznaką poważnych schorzeń - nie tylko układu dokrewnego.
Układ dokrewny (hormonalny) - najpopularniejsze choroby
Większość schorzeń układu dokrewnego wynika przede wszystkim z niedoczynności lub nadczynności należących do niego gruczołów, a w efekcie zaburzeń wydzielania hormonów.
Jednym z najczęstszych schorzeń hormonalnych jest cukrzyca. Pod nazwą tą kryje się grupa chorób metabolicznych, które łączy podwyższony poziom cukru we krwi. Są one wynikiem nieprawidłowej produkcji insuliny przez trzustkę lub zaburzenia wrażliwości tkanek na ten hormon (tzw. insulinooporność). W efekcie procesu chorobowego uszkodzeniu ulegają zarówno tkanki samej trzustki, jak i innych narządów, należących do różnych układów ciała, w tym narządu wzroku, nerek, a także układu krążenia czy układu nerwowego. Cukrzyca typu 2 przez dłuższy czas może przebiegać bezobjawowo, a jednocześnie siać spustoszenie w naszym ciele. Stąd zalecenie, żeby badanie poziomu cukru we krwi wykonywać przynajmniej raz na 3 lata, by w porę wykryć niepokojące sygnały. Objawy, które powinny zwrócić naszą uwagę, to: wzmożone pragnienie (niezależnie od warunków atmosferycznych), nadmierne chudnięcie przy dobrym apetycie, przewlekłe zmęczenie i senność. Jeśli dotykają one dzieci i młodzieży, mogą zwiastować cukrzycę typu 1. Oprócz dwóch głównych typów, wyróżnia się także cukrzycę typu MODY, cukrzycę typu LADA, a także cukrzycę ciężarnych. W zależności od typu i stopnia zaawansowania, cukrzycę leczy się przy pomocy: odpowiedniej diety, leków doustnych (głównie metforminy, pochodnych sulfonylomocznika lub leków inkretynowych), a także samej insuliny (czytaj również: Cukrzyca: typy, objawy, leczenie i dieta).
Za zaburzeniem pracy tarczycy (zarówno niedoczynnością, jak i nadczynnością) może kryć się wiele czynników, np. choroba Gravesa-Basedowa, choroba Hashimoto, zespół oporności na hormony tarczycy, nieprawidłowości anatomiczne i rozwojowe, czy nawet choroba nowotworowa. O niedoczynności tarczycy mogą świadczyć takie objawy, jak: przewlekłe zmęczenie i senność, nadmierne tycie, łysienie, worki pod oczami, nadmiernie przesuszona skóra - zwłaszcza na dłoniach, łokciach, kolanach i piętach, obniżony nastrój, zaparcia, a czasem również bóle stawów. Szczególnie niebezpieczna jest pierwotna niedoczynność tarczycy, która prowadzi do kretynizmu - schorzenia powodującego zahamowanie rozwoju psychicznego i fizycznego. Z kolei nadczynność tarczycy mogą zwiastować: nadpotliwość, przyspieszone tętno, biegunki, kołatania serca, szybkie męczenie się i osłabienie mięśni, chudnięcie pomimo dobrego apetytu, bezsenność, nadmierne wypadanie włosów oraz wytrzeszcz oczu. By rozpoznać chorobę na wczesnym etapie, warto przynajmniej raz do roku wykonać badanie kontrolne stężenia TSH. W większości wypadków, to właśnie ono pozwala stwierdzić, że z tarczycą dzieje się coś niedobrego. Konieczne może się również okazać wykonanie badania USG tarczycy oraz potwierdzenie lub wykluczenie tzw. przeciwciał skierowanych przeciwko tarczycy. Osoba chorująca na niedoczynność lub nadczynność powinna przebywać pod stałą opieką lekarza endokrynologa, który zaleci odpowiedni sposób leczenia, a także pomoże dobrać właściwą dietę (czytaj również: Tarczyca - zawsze gorący temat).
Za niedoczynnością przysadki mózgowej stoi zwykle nowotwór, np. gruczolak przysadki mózgowej lub nowotwory podwzgórza, a czasem również urazy czaszki, poporodowa martwica przysadki (zespół Sheehana), przewlekła niewydolność przedniego płata przysadki (zespół Glińskiego-Simmondsa), infekcja ośrodkowego układu nerwowego czy tętniaki naczyń podstawy mózgu. W wyniku nieodpowiedniej pracy przysadki, zaburzona zostaje zwykle produkcja jednego z wytwarzanych przez nią hormonów, np.: hormonu wzrostu (zobacz również: Karłowatość przysadkowa) lub prolaktyny. Objawy, które mogą świadczyć o niedoczynności przysadki, to przede wszystkim: zaburzenia miesiączkowania, bezpłodność, zanik owłosienia łonowego oraz pod pachami, wypadanie włosów, przewlekłe osłabienie, senność, niskie ciśnienie, bladość skóry, obrzęk powiek, bóle głowy, a także opóźnienie wzrostu (głównie u dzieci). Zwykle leczy się ją hormonalnie, jednak w przypadku nowotworów konieczna może być również operacja.
Nadczynność przysadki mózgowej to najczęściej również sprawka gruczolaka. W zależności od tego, który z hormonów przysadkowych jest wydzielany w nadmiarze, mogą pojawić się bardzo zróżnicowane problemy zdrowotne. Zbyt wysoki poziom ACTH, przyczynia się np. do: podwyższenia ciśnienia krwi, wzrostu poziomu cukru, nadmiernego odkładania się tkanki tłuszczowej, zwłaszcza w obrębie twarzy i karku (zobacz również: choroba Cushinga), osłabienia mięśniowego, a u pań również nadmiernego owłosienia na twarzy i tułowiu (tzw. hirsutyzm). W przypadku nadwyżki hormonu wzrostu u dzieci, dochodzi do rozwoju gigantyzmu przysadkowego, charakteryzującego się nadmiernym wzrostem. Zbyt dużo tego hormonu u dorosłych, to z kolei przyczyna akromegalii - objawiającej się nadmiernym rozrostem tkanek miękkich, głównie: nosa, stóp, dłoni czy małżowin usznych. Z kolei nadmiar prolaktyny (hiperprolaktynemia) powoduje zaburzenia miesiączkowania, niepłodność, mlekotok i nadmierne owłosienie u kobiet, u mężczyzn zaś impotencję i powiększenia gruczołu piersiowego (ginekomastia), a dodatkowo także stany depresyjne, ogólne rozdrażnienie i zaburzenia mineralizacji kości. W zależności od przyczyny i stopnia zaawansowania zmian stosuje się zwykle leczenie farmakologiczne (zwłaszcza hormonalne), choć niekiedy nie da się uniknąć operacji.
Wszelkie nieprawidłowości w pracy przytarczyc są odpowiedzialne głównie za zaburzenie poziomu wapnia w organizmie. W efekcie niedoczynności przytarczyc, najczęstszymi objawami są bolesne skurcze mięśni (w tym tężyczka), zaburzenia czucia, drętwienie kończyn, napady duszności, a także zaćma. Stan ten wymaga suplementacji wapniem oraz witaminą D3. Tymczasem przy nadczynności przytarczyc, za którą zwykle stoi nadmierne wydzielanie parathormonu spowodowane gruczolakiem przytarczyc, mogą wystąpić: osteoporoza, tworzenie się kamieni nerkowych, bóle kostne i wrażliwość na ucisk, a także zwiększone wydalanie moczu (do 3-4 litrów na dobę).
W przypadku niedoczynności kory nadnerczy pojawia się znaczne osłabienie, a czasem również spadki ciśnienia, które mogą prowadzić do zasłabnięć, choremu towarzyszy ciągłe uczucie zimna, brak apetytu, apatia, spadek wagi. Za stanem tym może stać albo nieprawidłowe funkcjonowanie przysadki albo choroba Addisona - rzadkie schorzenie, które wymaga leczenia hormonalnego przez całe życie. Osłabienie może się również pojawić w przypadku nadczynności kory nadnerczy, której często towarzyszy zwiększony apetyt, nadmierne tycie oraz wysokie ciśnienie. Gdy objawy te wiążą się ze zbyt wysokim poziomem aldosteronu we krwi, mamy do czynienia z aldosteronizmem pierwotnym (inaczej zespołem Conna lub hiperaldosteronizmem). Jeśli we krwi za dużo jest kortyzolu, mówimy natomiast o zespole Cushinga. Częstą przyczyną tych schorzeń jest nowotwór - gruczolak, zlokalizowany w obrębie kory nadnerczy, a ich leczenie polega przede wszystkim na operacyjnym usunięciu guza.
Układ dokrewny (hormonalny) - kto go wyleczy?
Diagnozowaniem oraz leczeniem schorzeń gruczołów dokrewnych oraz zaburzeń hormonalnych zajmuje się przede wszystkim endokrynologia. Lekarz pierwszego kontaktu wyśle nas do endokrynologa zwłaszcza wtedy, gdy będzie podejrzewał: choroby tarczycy, zaburzenia płodności i miesiączkowania, nieprawidłowości rozwojowe (np. zaburzenia wzrostu), ale również choroby układu krążenia, nadciśnienie czy nadwagę. W obrębie endokrynologii wyróżniamy takie specjalności, jak endokrynologia ginekologiczna (zajmująca się powiązaniami pomiędzy układem dokrewnym i układem płciowym) oraz endokrynologia dziecięca (zajmująca się diagnozowaniem i leczeniem schorzeń układu hormonalnego u dzieci).
Osobną gałęzią, zajmująca się leczeniem cukrzycy, jest diabetologia. Każda osoba z podejrzeniem cukrzycy powinna trafić zatem do diabetologa, który pomoże rozpoznać typ choroby, dobierze odpowiednie leki, ustali dawkowanie insuliny oraz doradzi jaką dietę stosować.
