Dołącz do serwisu Zdrowie na Facebooku!
Chcesz być na bieżąco ze Zdrowiem? Dodaj wtyczkę Gazeta.pl do Chrome
Układ kostny - najważniejsze funkcje
Układ kostny (szkielet) to podpora całego naszego organizmu, a zarazem miejsce, do którego przyczepione są mięśnie. Odgrywa również bierną rolę w procesie poruszania, przenosząc siłę mięśni, co pozwala na wykonywanie ruchów. Przy tym chroni on ważne narządy naszego ciała (zwłaszcza mózg, rdzeń kręgowy i serce) oraz układ krwionośny (szpik), przed uszkodzeniami. Dodatkowo stanowi podstawowy magazyn ważnych pierwiastków. W nim mieści się około 99% wapnia, 88% fosforu oraz 50% magnezu, zawartych w całym naszym organizmie.
Układ kostny - budowa kości
Podstawowym budulcem układu kostnego jest tkanka kostna, a w niewielkiej ilości również tkanka chrzęstna. Jego głównym narządem jest natomiast kość. Kości tworzą żywe komórki tkanki kostnej: osteocyty - które odpowiadają za odżywianie kości, osteoklasty - które potrafią rozpuszczać i trawić tkankę kostną oraz osteoblasty - budujące kości. Aktywność tych komórek sprawia, że kość nie jest niezmienna, ale ulega ciągłej przebudowie. Dzięki temu możliwy jest zarówno wzrost, odbudowa po uszkodzeniach, jak i dostosowanie kształtu kości do działających na nie obciążeń. Szacuje się, że w ciągu roku wymieniane jest około 10% masy kostnej człowieka.
Komórki otoczone są substancją międzykomórkową, której głównym składnikiem są włókna kolagenowe oraz inne białka. Część mineralna kości, dzięki której są one twarde i wytrzymałe, zbudowana jest natomiast z soli wapnia i fosforu, które odkładają się wzdłuż włókien kolagenu.
Substancja międzykomórkowa tworzy blaszki kostne, ułożone charakterystycznie dla dwóch rodzajów tkanki kostnej. W tkance kostnej zbitej są upakowane gęsto, dzięki czemu jest ona bardzo wytrzymała. Blaszki ułożone są w niej w kształt walcowatych struktur, zwanych osteonami (system Haversa), wewnątrz których tzw. kanałem Haversa biegną naczynia krwionośne i włókna nerwowe. Tkanka zbita znajduje się m.in. na powierzchniach kości płaskich i w trzonach kości długich. Z kolei w tkance kostnej gąbczastej, blaszki tworzą nieregularną strukturę, przypominającą gąbkę. Znaleźć ją można wewnątrz kości płaskich, a także w nasadach kości długich. Wewnątrz niektórych kości znajduje się jama szpikowa, wypełniona szpikiem kostnym. Kość otacza okostna - silnie unaczyniona i ukrwiona błona, która zarazem odżywia i chroni kości przed uszkodzeniami.
Ze względu na kształt, kości możemy podzielić na: kości długie (np. kość udowa i ramienna), kości krótkie (w tym kości śródręcza i śródstopia), kości płaskie (jak łopatka, mostek, czy kości sklepienia mózgoczaszki), wypełnione powietrzem kości pneumatyczne (np. szczęka i kość sitowa), kości różnokształtne (jak np. kręgi) oraz kości heterotopowe, zwane również trzeszczkami (np. rzepka), które powstają w efekcie kostnienia ścięgien. Kształt oraz wielkość mówią nam o tym, jaką rolę w organizmie pełni dana kość. Na przykład duże kości długie służą do dźwigania mięśni, kości krótkie przydają się do tworzenia elastycznych połączeń (jak te w dłoni), zaś wytrzymałe kości płaskie (budują chociażby czaszkę), m.in. dobrze osłaniają cenne organy.
Układ kostny - budowa szkieletu
Budowa szkieletu fot. iStock
Szkielet dorosłego człowieka tworzy około 206 połączonych ze sobą kości. Można je podzielić na: kości czaszki, kręgosłup, kości klatki piersiowej oraz kości kończyn górnych i dolnych.
Czaszka zbudowana jest z dwóch części. Puszka złożona z kilku kości, która osłania mózg, to tzw. mózgoczaszka, a pozostałe kości, tworzące szkielet twarzy, to trzewioczaszka.
Kręgosłup składa się z około 32-34 kręgów, chroniących biegnący wewnątrz nich rdzeń kręgowy. Można je podzielić na 7 kręgów szyjnych, 12 kręgów piersiowych, 5 kręgów lędźwiowych, 5 kręgów krzyżowych oraz od 3 do 5 kręgów guzicznych (lub ogonowych).
Budowa kręgosłupa Fot. Shutterstock
Klatkę piersiową tworzy z kolei 12 par żeber, połączonych z kręgami piersiowymi. Dziesięć górnych łączy się również z mostkiem. Mostek to płaska kość, która zamyka klatkę piersiową od przodu.
Kości kończyn górnych składają się z kości obręczy górnej (łopatki i obojczyka), kości ramiennej, dwóch kości przedramienia (promieniowej i łokciowej) oraz kości ręki (w tym: kości nadgarstka, śródręcza oraz palców, złożonych z paliczków).
W skład kości kończyn dolnych wchodzą natomiast: kości obręczy dolnej (czyli złożona z kilku kości miednica), kość udowa, rzepka, goleń (złożona z kości piszczelowej i kości strzałkowej) oraz kości stopy (w tym kości stępu, kości śródstopia i palców, złożonych z paliczków).
Układ kostny: kości stopy Fot. Shutterstock
Układ kostny - budowa stawów
Połączenia pomiędzy kośćmi dzielimy na ruchome i nieruchome. Połączenia nieruchome tworzą zrosty kilku kości, połączonych różnymi rodzajami tkanki łącznej, tzw.: więzozrosty (z tkanki włóknistej), chrząstkozrosty (z chrząstki) i najbardziej wytrzymałe - kościozrosty (z kości). Do połączeń ruchomych zaliczamy natomiast stawy. W zależności od sposobu poruszania się jednej kości względem drugiej wyróżniamy ich różne typy, w tym stawy: obrotowe, zawiasowe, obrotowo-zawiasowe, eliptyczne, siodełkowe, panewkowe, kuliste, śrubowe oraz płaskie.
Staw tworzą minimum dwie powierzchnie stawowe kości pokryte chrząstką stawową, która pełni rolę amortyzatora. Pomiędzy nimi znajduje się jama stawowa - przestrzeń, wypełniona tłustą mazią stawową, która służy zmniejszaniu tarcia pomiędzy kośćmi w trakcie wykonywania ruchów. Kości łączą ze sobą pasma więzadeł, zbudowanych z tkanki łącznej, które wzmacniają połączenia między nimi. Z zewnątrz staw otacza natomiast torebka stawowa. W niektórych stawach, pomiędzy powierzchniami stawowymi występują jeszcze "podkładki" z chrząstki, które stanowią dodatkowe zabezpieczenie dla połączonych ze sobą kości. Takimi podkładkami są na przykład krążki międzykręgowe, znajdujące się pomiędzy kręgami kręgosłupa oraz łąkotki w stawie kolanowym, które łatwo uszkodzić np. podczas intensywnej jazdy na nartach.
Układ kostny: Budowa stawu kolanowego Fot. Shutterstock
Układ kostny - najczęstsze dolegliwości
Dolegliwości układu ruchu mogą dotykać zarówno kości, jak i stawów. Do najczęściej występujących zaliczyć można przede wszystkim ból i wszelkie ograniczenia ruchomości stawów oraz ich nadmierną sztywność. O ile ograniczenia ruchu stawów są wynikiem procesu chorobowego lub urazu, który obejmuje dany staw, ból wcale nie musi wiązać się ze schorzeniami układu kostnego.
Ból kręgosłupa, to jedna z najczęstszych dolegliwości naszych czasów. Zwykle jest wynikiem przeciążenia lub nadwyrężenia, np. w efekcie zbyt długiego siedzenia w tej samej pozycji (jak np. ból krzyża). Powinien jednak minąć po odpoczynku, masażu, albo łagodniejszej formie aktywności fizycznej - zwłaszcza pływaniu. Bywa również spowodowany urazami lub zmianami zwyrodnieniowymi kręgosłupa, w wypadku których niezbędna jest pomoc specjalisty, a nawet rakiem kości. Warto przy tym pamiętać, że w przypadku problemów z kręgosłupem nie zawsze bolą plecy. Choroba kręgosłupa może się bowiem objawiać bólem zupełnie innej części ciała, np. nóg czy głowy. Jednocześnie za ból pleców, uznawany przez nas za ból kręgosłupa odpowiada niekiedy choroba zupełnie innego narządu, np. nerek, płuc czy żołądka. Diagnozę i leczenie najlepiej zatem zostawić specjaliście, do którego skieruje nas lekarz pierwszego kontaktu. Pamiętaj, że konsultacji wymaga każdy ból, który nie mija w ciągu kilku dni, nawraca bądź jest silny.
Częstą dolegliwością układu kostnego i stawów są również wszelkie urazy mechaniczne, od skręceń i zwichnięć, po złamania. O skręceniu mówimy wtedy, gdy dochodzi do przekroczenia zakresu ruchu danego stawu, w wyniku czego może dojść do uszkodzenia jego elementów (chrząstki, torebki czy więzadeł), a niekiedy nawet otaczającej staw tkanki mięśniowej i kostnej. Skręcenie objawia się bólem, obrzękiem i ograniczeniem ruchów, a czasem również krwiakiem. Zwichnięcie ma miejsce wtedy, gdy kości zmieniają swoje położenie w stawie. Charakteryzuje się silniejszym bólem, a zniekształcenie stawu jest zwykle widoczne. W przypadku złamania kości możemy mieć do czynienia zarówno ze złamaniem zamkniętym, w którym skóra nie zostaje przerwana, jak i złamaniem otwartym, w którym uszkodzona kość wystaje z rany. Niezależnie od rodzaju, wszystkie urazy wymagają wizyty u lekarza, który podejmie odpowiednie działania (np. nastawi przemieszczone kości czy unieruchomi staw).
Czytaj również:
Ból kości ogonowej - co z tym zrobić?
Ból biodra - to nie musi być zwyrodnienie stawu
Układ kostny - najczęstsze schorzenia
Choroby układu ruchu, w tym układu kostnego, należą do najczęstszych schorzeń występujących u osób po 50 roku życia. Zaliczamy do nich przede wszystkim chorobę zwyrodnieniową stawów (ChZS lub osteoartroza, w skrócie OA), która zwykle dotyczy narażonych na największe obciążenia stawów kończyn dolnych - biodrowego i kolanowego, ale również kręgosłupa. Najczęściej ujawnia się w wieku 40-60 lat, a zachorowalność na nią rośnie wraz z wiekiem. Choć nie zawsze jej przyczyna jest znana, do rozwoju schorzenia przyczynia się "zużywanie się" stawów i kości, uraz stawu, wady postawy, ale również tryb życia (w tym otyłość i rodzaj wykonywanej pracy). W trakcie choroby, w wyniku niszczenia chrząstek stawowych i zmniejszenia ilości mazi stawowej, uszkodzeniu ulegają nie tylko stawy, ale również kości. Na kościach mogą się ponadto pojawiać osteofity, czyli narośla kostne. Skutkiem tego procesu jest ból (początkowo pojawiający się tylko podczas ruchu i ustępujący po odpoczynku) i sztywność stawu, a następnie ograniczenie jego ruchomości i zniekształcenie. Ponieważ choroba ta ma charakter postępujący, jej leczenie polega zwykle na łagodzeniu objawów, a w bardziej zaawansowanych przypadkach - leczeniu operacyjnym. W przypadku stawu biodrowego i kolanowego wykonuje się najczęściej endoprotezoplastykę stawu, czyli zastąpienie go protezą.
Czytaj również:
Do częstych przypadłości, związanych zwłaszcza z chorobą zwyrodnieniową kręgosłupa, należy również dyskopatia lędźwiowa, zwana potocznie "wypadaniem dysku". Polega ona na uwypukleniu się części krążka międzykręgowego, co jest przyczyną ucisku i drażnienia korzeni rdzeniowych i rdzenia kręgowego. W efekcie zaczynamy odczuwać tępy ból. W większości przypadków dyskopatia nie wymaga leczenia operacyjnego, tylko kilku dni odpoczynku i przyjmowania leków przeciwzapalnych, a czasem również masaży i fizykoterapii. W nielicznych wypadkach konieczna jest interwencja chirurgiczna, polegająca najczęściej na usunięciu części krążka, która powoduje problemy.
Reumatoidalne zapalenie stawów (inaczej RZS, gościec lub reumatyzm), to choroba, która ujawnia się zwykle pomiędzy 30 50 r.ż., a większość chorych stanowią kobiety. Jej przyczyny również nie są do końca znane, choć za jeden z czynników, które mogą ją wywołać uznaje się nieprawidłowe działanie układu immunologicznego, który za wroga uznaje komórki własnego organizmu, tworzące stawy, w efekcie czego powstają stany zapalne. Najbardziej charakterystycznymi objawami RZS jest ból, sztywność i obrzęk stawów rąk i stóp, jednak może ona również zaatakować inne stawy. Charakterystycznym objawem są guzki reumatoidalne, czyli twarde, niebolesne zgrubienia podskórne, zlokalizowane najczęściej w okolicy stawów rąk i łokci. Brak leczenia prowadzi do stopniowego niszczenia stawów, a później upośledzenia funkcjonowania, czego efektem jest postępująca niepełnosprawność i przedwczesna śmierć. Leczenie powinno zostać rozpoczęte jak najwcześniej. Dzięki niemu można bowiem istotnie spowolnić postępowanie choroby, a w niektórych przypadkach nawet uzyskać remisję.
Do chorób zapalnych stawów zalicza się również artretyzm, czyli dnę moczanową (zwaną dawniej podagrą). Jej objawem są nawracające ataki ostrego zapalenia stawów. Ich ofiarą pada najczęściej staw śródstopno-paliczkowy, znajdujący się u podstawy dużego palca stopy. Mogą nią jednak zostać objęte również inne stawy. Jej przyczyną jest zwykle hiperurykemia - zwiększenie stężenia kwasu moczowego we krwi, ale również niewłaściwa dieta czy nadmiar spożywanego alkoholu. Choć nieleczony atak dny mija zwykle sam w przeciągu kilku dni, schorzenie trzeba zgłosić lekarzowi. Niepodjęcie leczenia może doprowadzić do rozwoju dny przewlekłej, która powoduje uszkodzenia stawów oraz powstawanie bolesnych podskórnych guzków, zwanych guzkami dnawymi.
Choć choroby układu kostnego dotyczą zwykle osób dorosłych i starszych, nie oszczędzają również dzieci i nastolatków. Młodzieńcze idiopatyczne zapalenie stawów dotyka bowiem osób przed 16 r.ż. Podobnie, jak reumatoidalne zapalenie stawów uważa się je za chorobę o podłożu autoimmunologicznym. Objawia się bólem, sztywnością i ograniczeniem ruchomości jednego lub kilku stawów. Co prawda nie ma terapii, która mogłaby je całkowicie wyleczyć, jednak dzięki odpowiednio dobranym lekom można kontrolować nieprzyjemne dolegliwości.
Osteoporozę często nazywa się "cichym złodziejem kości". Dowiadujemy się bowiem o niej zwykle dopiero wtedy, gdy doznamy złamania. W chorobie tej następuje stopniowy ubytek masy kostnej, co skutkuje osłabieniem struktury kości i wzrostem ich podatności na uszkodzenia. Na osteoporozę chorują najczęściej kobiety po 55 r.ż., a więc po menopauzie. Szacuje się, że cierpi na nią ok. 30% pań w tym wieku. By rozpoznać osteoporozę wykonuje się badanie densytometryczne, które pozwala określić gęstość kości. W leczeniu osteoporozy istotną rolę pełnią zarówno środki farmakologiczne, jak i odpowiednia dieta.
Czytaj również:
Ćwiczenia w osteoporozie: profilaktyka i bezpieczeństwo przede wszystkim
Układ kostny - kto go wyleczy?
Diagnostyką dolegliwości, chorób i urazów układu kostno-stawowego zajmuje się przede wszystkim ortopedia. U ortopedy szukajmy zatem pomocy zawsze wtedy, gdy urazu dozna nasz kręgosłup, kości czy stawy. Ponieważ jednocześnie zajmuje się on nadzorem nad prawidłowym rozwojem narządu ruchu, warto kilka razy wybrać się do niego z dzieckiem (o potrzebnych kontrolach powinien poinformować pediatra). Ortopeda diagnozuje bowiem i ewentualnie także leczy wszelkie nieprawidłowości, od dysplazji stawu biodrowego i płaskostopia, po skrzywienia kręgosłupa.
Leczeniem operacyjnym urazów narządu ruchu, w tym przede wszystkim kości i stawów, a czasem także mięśni, zajmuje się traumatologia (chirurgia urazowa), w Polsce nieodłącznie związana z ortopedią. A zatem lekarzem, do którego trafimy ze złamaniem lub skręceniem, będzie najpewniej traumatolog (ortopeda traumatolog).
Wszelkimi schorzeniami reumatycznymi zajmuje się z kolei reumatologia. Reumatolog, to specjalista diagnozujący i leczący wszelkie schorzenia stawów, w tym: chorobę reumatoidalną stawów, reumatoidalne zapalenie stawów i artretyzm,
