Chorobą popromienną nie nazywa się miejscowych skutków oddziaływania promieniowania jonizującego, takich jak oparzenia popromienne czy martwica tkanek spowodowane leczeniem onkologicznym z wykorzystaniem radioterapii. Wyjątkiem są wypadki, takie jak ten w Białostockim Szpitalu Onkologicznym sprzed 10 lat, kiedy to pacjentki z rakiem piersi otrzymały prawdopodobnie kilkadziesiąt razy wyższą dawkę od wskazanej leczniczej.
W zależności od dawki promieniowania, czasu jej pochłonięcia i indywidualnej podatności na promieniowanie jonizujące, choroba popromienna może mieć przebieg ostry lub przewlekły. W przypadku ostrej objawy chorobowe pojawiają się już w kilka do kilkudziesięciu godzin po napromieniowaniu. Im wcześniej, tym gorzej. Należy się wówczas spodziewać ciężkiego przebiegu choroby.
Dlaczego promieniowanie szkodzi?
Promieniowanie jonizujące wnikające do organizmu powoduje przemiany chemiczne (radiolizę) wody zawartej we wszystkich tkankach. Są ogromne, skoro woda stanowi ok. 60% naszego ciała (w przypadku dzieci nawet 80%). Uwolnione w wyniku radiolizy rodniki tlenowe i wodorotlenowe rozrywają wiązania wodorowe pomiędzy parami zasad purynowych i pirymidynowych w łańcuchach kwasów nukleinowych (DNA i RNA). W praktyce oznacza to uszkodzenie cząsteczki, prowadzące do mutacji genetycznych lub martwicy komórek. Stąd: nawet jednorazowe silne napromieniowanie, w krótkim czasie, może doprowadzić nawet do śmierci, a w przypadku, gdy dawka nie jest śmiertelna, w przyszłości sprzyjać wystąpieniu złośliwych zmian nowotworowych, zaburzeń hormonalnych, problemów z płodnością. Niebezpieczne są nawet niewielkie przekroczenia norm, ale regularne (np. u osób obsługujących urządzenia emitujące promieniowanie).
Objawy ostrej choroby popromiennej
W zależności od pochłoniętej przez organizm dawki promieniowania medycyna wyróżnia:
postać subkliniczną , przyjęta dawka promieniowania: 0,5-2 Gy*
Objawia się ogólnym zmęczeniem, znużeniem. Zwykle kilkanaście dni po napromieniowaniu można stwierdzić spadek poziomu limfocytów we krwi (limfocytopenia). Ten rodzaj choroby popromiennej nie stanowi bezpośredniego zagrożenia dla życia,
postać hematologiczną dawka promieniowania: 2-4 Gy
Najczęściej początkowo towarzyszą jej objawy takie same, jak przy postaci subklinicznej, jednak spadek poziomu limfocytów jest szybszy i wyraźniejszy, co prowadzi do znacznego spadku odporności. Pojawia się też niedokrwistość, czasem skaza krwotoczna. W wyniku tych problemów może dojść nawet do śmierci,
postać jelitową dawka promieniowania: 4-8 Gy
W tym przypadku dominują dolegliwości ze strony przewodu pokarmowego (charakterystyczne krwiste biegunki), skaza krwotoczna oraz zaburzenia gospodarki wodno-elektrolitowej z obrzękami. Objawy pojawiają się wkrótce po napromieniowaniu, najpóźniej w ciagu kilkunastu godzin. Śmiertelność bardzo wysoka (powyżej 50%),
postać mózgową (dawka: 8-50 Gy) i enzymatyczną , będące bezpośrednią przyczyną śmierci osób napromieniowanych, w krótkim czasie.
Przewlekła choroba popromienna
Odległe skutki jednorazowego napromieniowania, bądź skutki będące efektem długotrwałego narażenia na powtarzające się dawki promieniowania, są zbliżone. Mogą ujawnić się dopiero po kilku-kilkunastu latach. Do najczęstszych należą:
* podwyższona zapadalność na choroby nowotworowe (w tym złośliwe), szczególnie białaczki, chłoniaki, glejaki, nowotwory tarczycy i układu kostnego,
* przyspieszony proces starzenia organizmu i generalnie skrócenie długości życia,
* zaburzenia hormonalne i niepłodność, a także uszkodzenia genomu komórek płciowych, prowadzące do wzrostu przypadków wad wrodzonych u potomstwa,
* zaćma.
Możliwości leczenia i zapobiegania odległym skutkom choroby popromiennej są bardzo ograniczone i różne w zależności od konsekwencji napromieniowania. W czasie zaburzeń układu odporności podstawą jest intensywna ochrona przed infekcjami aż do momentu regeneracji układu immunologicznego. W cięższych przypadkach, gdy doszło do trwałego upośledzenia szpiku kostnego, niezbędny bywa jego przeszczep.
* O jednostkach
Grej (Gy): jednostka dawki pochłoniętej w układzie SI (jednostka pochodna układu SI). To ilość energii promieniowania (wyrażana w dżulach) pochłoniętej przez kilogram materii.
1 Gy = 1 J/kg
1 grej (Gy) = 100 radów (z jednostką rad można spotkać się w wielu opracowaniach).
Do oceny zagrożenia promieniowania jonizującego stosuje się jeszcze jednostkę siwert. Więcej na ten temat, a także o aktualnym stopniu promieniowania w Japonii: czytaj
