Tatarak zwyczajny: właściwości, zastosowanie

Tatarak zwyczajny jest rośliną leczniczą o działaniu rozkurczowym, bakteriobójczym i uspokajającym. Zaleca się go przy zaburzeniach trawiennych oraz w razie braku apetytu. Olejek z tataraku wykorzystuje się do produkcji kosmetyków, w tym perfum oraz środków do pielęgnacji włosów. A to tylko niektóre jego zastosowania.

Tatarak zwyczajny - co to za roślina? Skąd się wzięła nazwa?

Tatarak zwyczajny (Acorus calamus L.), znany też jako tatarskie ziele lub ajer, to bylina z rodziny tatarakowatych. Kiedyś rosnący tylko w Azji i Ameryce Północnej rozpowszechnił się właściwie na całym świecie. W Polsce znany od średniowiecza, występuje na terenie kraju wszędzie, z wyjątkiem gór. Lubi zarastać podmokłe tereny nizinne. Tradycja mówi, że to Tatarzy, najeżdżający Europę, przywieźli go ze sobą, stąd nazwa rośliny. Mieli wkładać kłącza tataraku do wody w bukłakach i w ten sposób utrzymywać jej świeżość i dodawać aromatu. Jest rośliną jadalną oraz leczniczą. Silnie pachnący olejek tatarakowy wykorzystuje się zarówno w aromatoterapii, jak i do produkcji kosmetyków. Tatarak służy też do aromatyzowania nalewek i likierów, a także niektórych potraw. Kłącze tataraku pozyskuje się z upraw lub z roślin dziko rosnących. Roślinę zbiera się wiosną i wczesnym latem, a następnie suszy w przewiewnym miejscu.

Tatarak zwyczajny - skład kłącza

Do celów leczniczych i kosmetycznych oraz spożywczych wykorzystuje się kłącze tataraku oraz olejki eteryczne, znajdujące się w roślinie. Silny aromat tatarak zawdzięcza zawartości olejków eterycznych, natomiast gorzki smak nadają mu związki goryczkowe, takie jak akoryna, akoretyna. W roślinie znajdziemy też cholinę. W składzie rośliny zawarte są ponadto: garbniki, śluzy, węglowodany w postaci dekstryny i skrobi.

Olejek eteryczny zawiera związki fenylopropanowe, w tym azaron, mający dwie postaci: cis i trans. Azaron w postacji cis-azaronu, czyli beta-azaron ma właściwości mutagenne i kancerogenne. Trans-azaron jest natomiast formą bezpieczną. W składzie znajdują się ponadto terpeny: monoterpeny oraz seskwiterpeny.

Tatarak zwyczajny - zastosowanie

Tatarak wykorzystywano do celów leczniczych od tysiącleci. Pierwsze wzmianki na ten temat pochodzą z Indii, gdzie była rośliną popularną w medycynie ajurwedyjskiej. Tatarakiem leczono w starożytnej Grecji i w Egipcie, Chinach i w Ameryce przedkolumbijskiej. Jednym słowem, ludzkość od zawsze doceniała właściwości lecznicze i kosmetyczne tej rośliny. Medycyna ludowa wykorzystywała tatarak do zwalczania gruźlicy oraz jako środek poronny. Zmniejszał ból zębów i gardła. Pomagał we wszelkich problemach trawiennych. W niektórych krajach używano go na owrzodzenia, do leczenia trądu, a Chińczyki wspierali nim pamięć.

Surowcem zielarskim jest kłącze (Rhizoma Calami) w postaci okorowanej i nieokorowanej oraz olejek tatarakowy (Oleum Calami).

Długo uważano tatarak za roślinę pozbawioną szkodliwych związków. Okazało się jednak, że zawiera duże ilości beta-azaronu, trującego związku o właściwościach kancerogennych i mutagennych. Najwięcej znaleziono go w roślinach rosnących w Indiach. Uważa się, że maksymalna dzienna dawka beta-azaronu wynosi do 0,115 mg na osobę dziennie, stąd ograniczenia w używaniu tej rośliny do celów spożywczych. W Unii dopuszczalna zawartość beta-azaronu w produktach spożywczych wynosi 0,05 mg/kg, a w alkoholach maksymalnie 0,5 mg/kg. Dlatego też rośliny poddaje się wcześniej zabiegom, które mają usunąć nadmiar tego związku. Długotrwałe gotowanie pozwala pozbyć się z kłącza około 80-90 proc. beta-azaronu.

Tatarak zwyczajny - działanie

Wyciąg z kłącza tataraku:

• poprawia trawienie wzmagając wydzielanie soków trawiennych i żółci, poprawia apetyt
• pomaga przy zaburzeniach trawienia
• ochrania błonę śluzową żołądka
• działa rozkurczowo na mięśnie gładkie, przeciwdziałając wzdęciom i kolkom
• działa lekko moczopędnie
• ma działanie uspokajające i wzmacniające, pomaga w zasypianiu

Zewnętrznie napary z kłącza tataraku można stosować do płukania jamy ustnej i gardła. Płukanie włosów wyciągiem z tataraku pomaga na łupież, przemywanie skóry głowy zmniejsza łojotok i wypadanie włosów.

Olejek tatarakowy:

• czysty olejek pomaga na kłopoty żołądkowe
• używany do kąpieli działa uspokajająco i wzmacniająco
• w przypadku reumatyzmu zmniejsza dolegliwości bólowe

Alkoholowy wyciąg z kłącza tataraku:

• zwalcza niektóre grzyby (np. Candidia albicans) oraz bakterie Escherichia coli
• pomaga przy biegunkach
• działa przeciwzapalnie i przeciwutleniająco
• ma działanie rozkurczowe
• uspokaja, pomaga w zasypianiu
• zwiększa wydzielanie moczu
• posiada związki zmniejszające insulinooporność, zwiększa aktywność inhibitora alfa-glukozydazy 

Tatarak zwyczajny - przeciwwskazania

Ze względu na zawartość azaronu w olejku tatarakowym nie powinno się go stosować zbyt często. Najlepiej szukać produktu z niską zawartością tego związku, nie przekraczającą 5 proc.

Tatarak zwyczajny - jako roślina kosmetyczna

Olejek eteryczny znalazł zastosowanie w przemyśle perfumeryjnym jako utrwalacz zapachów w perfumach, a także - na przykład - w mydłach. Dodawany jest do płynów do kąpieli. Na skórę działa lekko drażniąco i dzięki temu zwiększa jej ukrwienie, a więc wzmaga metabolizm w skórze. Pomaga jej się w ten sposób oczyszczać. Kłącze tataraku stosuje się także w produktach do pielęgnacji włosów i skóry głowy, szczególnie przy łupieżu i łojotoku. Trzeba pamiętać, że tatarak lekko rozjaśnia włosy. Jest ponadto dodawany do płynów do płukania jamy ustnej.

Tatarak zwyczajny - jako roślina jadalna i inne zastosowania

Tatarak można zjadać, w niewielkich ilościach, jako dodatek np. w sałatkach. Powszechnie jedzono kiedyś surowe młode kłącza rośliny, dodawano też tatarak do napojów, kompotów, ciast jako środek aromatyzujący. Alkohol z dodatkiem tataraku to kalmusówka, a w okolicach Cieszyna - tatarczówka skoczowska. Tatarak dodawano także do piwa. W Indiach jest w powszechnym użytku, między innymi jako składnik curry.

Z ciekawszych zastosowań tataraku warto wymienić jego korzystną rolę przy oczyszczaniu zbiorników wodnych ze ścieków, a także działanie odstraszające na owady i insekty.