Arsen - lekarstwo i trucizna
Arsen jest pierwiastkiem chemicznym z grupy azotowców o właściwościach pośrednich między metalami a niemetalami. Jest wszechobecny, tworzy ponad 200 minerałów, rozpowszechnionych w skorupie ziemskiej. Do atmosfery, gleby i do wody dostaje się, między innymi, dzięki wulkanom oraz w wyniku spalania węgla brunatnego i kamiennego. Arsen ceniony był od tysięcy lat, w formie czystej znali go prawdopodobnie alchemicy chińscy czy arabscy, my natomiast wiemy, że w 1250 roku wyodrębnił go przyrodnik i filozof Albert Wielki z Kolonii. Jeden ze związków arsenu - arszenik odegrał swoją niechlubną rolę jako skuteczna i niewykrywalna trucizna.
Arsen występuje pod dwiema formami. Mamy więc arsen organiczny, czyli arsen połączony w parę z węglem oraz arsen nieorganiczny, który jest bardzo toksyczny.
Arsen długo uznawano za substancję leczniczą. Leczono nim choroby płuc, skóry, a XVIII i XIX wiek śmiało można nazwać wiekami arsenu. Używano wtedy arsenu nieorganicznego. Na bazie pierwiastka wyrabiano lekarstwa na gruźlicę, kiłę, malarię, reumatyzm, astmę, cukrzycę, łuszczycę, anemię - i wszelkie inne plagi ludzkości. Potem do użytku wszedł, nieco mniej toksyczny, arsen organiczny. Arsenu używano do leczenia nowotworów szpiku kostnego do momentu wprowadzenia chemioterapii i radioterapii. Związek arsenu o nazwie salwarsan służył długo do leczenia kiły, aż do wynalezienia penicyliny.
W połowie ubiegłego wieku, po odkryciu rakotwórczych właściwości arsenu, wycofano go z użycia w medycynie konwencjonalnej. Zostały tylko trzy środki lecznicze, zawierające arsen: melarsoprol, stosowany w leczeniu śpiączki afrykańskiej, acetarsol do leczenia rzęsistkowicy oraz trójtlenek arsenu (czyli arszenik) do leczenia ostrej białaczki promielocytowej (szpiku kostnego). Aktualnie znowu prowadzone są badania nad arsenem w celu wykorzystania jego właściwości do walki z nowotworami krwi i szpiku kostnego.
W organizmie człowieka arsen kumuluje się w wątrobie, nerkach, a także w paznokciach.
Arsen i jego wpływ na zanieczyszczenie środowiska
Arsen jest obecny w środowisku przyrodniczym: w glebie, w minerałach, w powietrzu oraz w wodzie. Uwalniany jest w większych ilościach w wyniku działalności przemysłowej człowieka, czyli spalania kopalin oraz używania pestycydów. Arsen przedostaje się do wód gruntowych i zatruwa źródła pitnej wody, co stanowi w dzisiejszych czasach ogromny problem w krajach azjatyckich, takich jak Wietnam, Indie, Chiny, Tajwan, Bangladesz, a także w Ameryce Południowej (Argentyna, Chile, Meksyk, a nawet w niektórych stanach w Ameryce Północnej). Zanieczyszczenie wody arsenem powoduje chorobę zwaną Chorobą Czarnej Stopy (to martwica wywołana schorzeniem naczyń krwionośnych).
Arsen jest wchłaniany przez człowieka przy wdychaniu (np. pyłów przemysłowych). Dostaje się także do organizmu przez układ pokarmowy wraz ze skażoną wodą lub żywnością. W naszym kraju najbardziej zanieczyszczone arsenem jest powietrze w rejonie Dolnego Śląska oraz w Małopolsce.
Arsen - objawy zatrucia
W zwykłej żywności arsen znajduje się w niewielkich ilościach. Większą zawartość arsenu spotyka się w żywności importowanej, na przykład w ryżu i kakao. Pewne ilości arsenu kumulują się także w owocach morza oraz w morskich rybach.
W Unii Europejskiej nie ma przepisów, które by mówiły o dopuszczalnych ilościach związków arsenu w żywności. Stwierdzono jednak, że nawet niewielkie dawki arsenu nieorganicznego mogą wywoływać nowotwory. Nadmiar arsenu w organizmie oznacza poważne zatrucie: związek hamuje procesy enzymatyczne, niezbędne do prawidłowej przemiany materii. Zatrucie objawia się po od 0,5 do 30 godzin po dostaniu się arsenu do organizmu. U zatrutej osoby pojawiają się szybko zaburzenia neurologiczne i żołądkowe, spadek ciśnienia krwi, krwiomocz, żółtaczka. Zatrucie może skończyć się śmiercią.
Zatrucie przewlekłe natomiast objawia się po latach. Zwykle w wyniku zatrucia arsenem dochodzi do rozwoju nowotworów wątroby, nerek, skóry i pęcherza moczowego. Kontakt z pyłem, zawierającym arsen, może zakończyć się rakiem skóry lub zmianami typu rogowacenie, zapalenie skóry, przebarwienia.
Duże ilości arsenu znajdują się w dymie papierosowym, stąd ich rakotwórcze działanie.
