Markery nowotworowe: co to?
Markery nowotworowe to - najprościej rzecz ujmując - związki chemiczne, które są odpowiedzią organizmu na tworzenie się nowotworu. Te substancje białkowe gromadzą się w płynach ustrojowych; w zdrowym organizmie nie występują wcale lub występują w małych ilościach. Można je zbadać poprzez analizę krwi, moczu czy tkanek pacjenta. Istotne jest nie tylko wykrycie pojawienia się markera nowotworowego, lecz także stwierdzenie, w jakiej ilości występuje.
Należy mieć na uwadze jednak to, że wynik, który wskazuje na obecność markera nowotworowego w organizmie, nie musi oznaczać złośliwego, szybko postępującego nowotworu, który będzie skutkować rychłą śmiercią. Podobnie jak do wszystkich wyników badań, należy podchodzić do niego ostrożnie i pełną diagnostykę zostawić lekarzom. Oni - na podstawie różnorakich badań, nie tylko badań markerów nowotworowych - stwierdzą, co się dzieje i wdrożą ewentualne leczenie.
Markery nowotworowe: zastosowanie
Badanie markerów nowotworowych wykonuje się przede wszystkim przy podejrzeniu wystąpienia danego nowotworu. Jednak to nie wszystko - markery mogą służyć do określania ryzyka wystąpienia choroby i wykrywania jej zarówno we wczesnym, jak i późnym stadium. Pomagają w określeniu planu leczenia i przewidzenia skutków terapii. Są wykorzystywane do określenia rokowań dla pacjenta. Po zakończeniu leczenia przydają się do monitorowania stanu chorego. Warto jednak wiedzieć, że nie wszystkie markery spełniają powyższe funkcje - zwykle ich zastosowanie jest ograniczone (np. nie jest pewne, czy określanie stężenia PSA jest wiarygodne, jeśli chodzi o zapobieganie nowotworom prostaty).
Przeczytaj także: Nowotwór i rak to nie to samo. Podział i nazewnictwo nowotworów
Markery nowotworowe: podział. Charakterystyka markerów nowotworowych
Markery nowotworowe dzielą się na:
- charakterystyczne dla nowotworu antygeny - takie substancje, które nie występują w zdrowych komórkach;
- antygeny nowotworowe - wytwarzają je zarówno zdrowe, jak i nowotworowe komórki;
- antygeny płodowo-zarodkowe - występują podczas życia płodowego, zanikają po urodzeniu się dziecka;
- antygeny łożyskowe - występują zwykle u kobiet w ciąży, zanikają po porodzie;
- enzymy - występują w zdrowym organizmie, natomiast w przypadku choroby ich stężenie jest zaburzone;
- hormony - występują w zdrowym organizmie, w wypadku choroby nowotworowej ich ilość rośnie;
- inne - białka ostrej fazy, cytokiny, białka nieaktywne.
Markery nowotworowe: diagnostyka i znaczenie w diagnostyce
Badanie markerów nowotworowych nigdy nie jest jedyną metodą diagnostyczną. Trzeba pamiętać o tym, że prawidłowe stężenie danego markera nie znaczy, że nowotworu na pewno nie ma. Zdarza się również, że jego podwyższony poziom wskazuje na chorobę inną niż nowotworowa. Ważne jest także to, by badania markerów przeprowadzać w tych samych warunkach oraz w ściśle określonych odstępach czasowych. Niewiele markerów jest uważanych za całkowicie wiarygodne źródło informacji o chorobie - do takich należą np. markery raka piersi (ER i HER2).
Dołącz do Zdrowia na Facebooku!
Markery nowotworowe: rodzaje. Najczęściej badane markery nowotworowe
- CEA - antygen rakowo-płodowy (rakowopłodowy, karcinoembrionalny)
CEA to marker, który może wskazywać przede wszystkim na raka jelita grubego. Oprócz tego może sugerować obecność nowotworu złośliwego wątroby, płuca (oskrzeli), żołądka, sutka (piesi), szyjki macicy, tarczycy, pęcherza moczowego, prostaty.
Badanie stężenia CEA wykorzystuje się przy monitorowaniu pacjentów chorych na raka jelita grubego. W ten sposób sprawdza się, czy leczenie przynosi pożądane efekty oraz czy nie ma przerzutów. Oznaczanie antygenu rakowo-płodowego wykonuje się również po zakończeniu leczenia onkologicznego przeciw rakowi jelita grubego. Zaleca się badanie CEA co trzy miesiące przez trzy lata po leczeniu.
Inne choroby, przy których stężenie CEA jest podwyższone, to m.in. marskość wątroby, zapalenie wątroby, wrzodziejące zapalenie jelita grubego czy choroba Leśniowskiego i Crohna.
CEA wzrasta również podczas ciąży oraz życia płodowego (stąd cząstka "płodowy" w nazwie). CEA jest produkowany przez komórki przedowu pokarmowego i trzustki. Gdy dziecko się urodzi, produkowanie antygenu ustaje.
Prawidłowy poziom CEA wynosi zazwyczaj poniżej 5 μg/l. Należy jednak pamiętać o tym, że normy CEA różnią się w zależności od laboratorium. Osoby, które palą papierosy, mają wyższą normę CEA (jednak zwykle nie wyższą niż 10 ng/ml). Znacznie podwyższony poziom CEA zwykle oznacza zaawansowane stadium nowotworu. Wczesne stadium może nie spowodować podwyższenia stężenia CEA.
- PSA - antygen gruczołu krokowego (swoisty antygen sterczowy)
PSA to marker raka prostaty (gruczoł krokowy) produkowany właśnie przez ten narząd. Bywa, że marker PSA pojawia się też przy innych chorobach gruczołu krokowego, na przykład zapaleniu gruczołu krokowego czy łagodnym rozroście prostaty. Stężenie PSA oraz szybkość jego zwiększania się zależy od stopnia rozwinięcia się choroby.
Badanie stężenia PSA służy do wykrywania schorzeń prostaty, a także pomaga w ustaleniu odpowiedniego leczenia. PSA monitoruje się również po leczeniu nowotworu prostaty. Służy to do wychwycenia ewentualnego nawrotu choroby.
Warto wiedzieć, że norma PSA zmienia się wraz z wiekiem mężczyzny. Europejskie Towarzystwo Urologiczne (EAU) zaleca badanie stężenia PSA co rok od ukończenia 50 lat. Jeśli w najbliższej rodzinie (tzn. u brata lub ojca) pojawiły się przypadki raka prostaty, należy (a przynajmniej powinno się) robić badanie PSA co roku już od ukończenia 40 lat. Ogólnie rzecz biorąc, poziom PSA do 60. roku życia nie powinien wykraczać poza 4 ng. Jeśli tak się zdarzy, wykonuje się bardziej szczegółowe badania (m.in. oznaczanie frakcji wolnej PSA). Badanie PSA robi się na podstawie analizy próbki krwi.
- AFP - alfa-fetoproteina (α-fetoproteina)
AFP pojawia się w życiu płodowym, po urodzeniu dziecka produkcja tej substancji zanika. U kobiet w ciąży w pierwszym trymestrze nie przekracza ono 100 μg/l, w drugim 300 μg/l, a w trzecim 500 μg/l. Poziom AFP w ciąży wyższy od podanych może świadczyć o ciąży bliźniaczej, wadach płodu lub obumarciu ciąży. Z kolei znacznie niższe wartości mogą sugerować trisomię 21 (zespół Downa) u płodu.
Zwiększone stężenie AFP najczęściej towarzyszy rakowi wątroby. Może również wskazywać na raka jąder (nienasieniakowatego), jajnika, przewodu pokarmowego, pęcherzyka żółciowego. Oprócz tego podwyższony poziom AFP występuje przy marskości wątroby, zapaleniu wątroby, polipowatości jelit czy chorobie Leśniowskiego-Crohna.
Norma AFP u zdrowego człowieka nie przekracza 40 μg/l. Poziom AFP bada się na podstawie analizy próbki krwi.
- β-HCG - ludzka gonadotropina kosmówkowa (beta-HCG)
β-HCG to hormon produkowany przede wszystkim w czasie ciąży przez zarodek, a następnie łożysko. W prawidłowych warunkach stężenie beta-HCG zwiększa się u kobiet wraz z rozwojem ciąży. Poziom β-HCG zaczyna się podwyższać już po siedmiu dniach od zapłodnienia. Nieprawidłowa wartość gonadotropiny kosmówkowej może oznaczać nieprawidłowości ciąży - ciążę pozamaciczną, poronienie, śmierć płodu.
Jeśli chodzi o marker nowotworowy, to podwyższone stężenie β-HCG może świadczyć o raku kosmówki (kosmówczaku), zaśniadzie groniastym, guzach zarodkowych jądra (raku jądra), nerwiaku zarodkowym (płodowym) czy guzie Wilmsa.
Poziom beta-HCG bada się na podstawie próbki krwi lub moczu. Norma beta-HCG dla kobiet wynosi do 5 mIU/ml.
- CA 125 - antygen nowotworowy 125
CA 125 wiąże się z występowaniem raka jajnika - podwyższony poziom CA 125 stwierdza się u ponad 80 procent chorych na raka jajnika w zaawansowanym stadium. Badanie stężenia CA 125 umożliwia też wykrywanie wczesnych stadiów raka jajnika. Za jego pomocą monitoruje się także odpowiedź organizmu na leczenie onkologiczne.
Oprócz raka jajnika podwyższony poziom CA 125 może oznaczać również występowanie raka piersi, płuca, żołądka czy trzustki (jednak nie są to wyniki wiążące). Warto pamiętać o tym, że stężenie CA 125 rośnie także w trakcie ciąży i miesiączki; może się łączyć z endometriozą, mięśniakami macicy, stanami zapalnymi macicy czy marskością wątroby.
Poziom CA 125 określa się poprzez analizę próbki krwi. Norma CA 125 mieści się zwykle w przedziale poniżej 35 U/ml, trzeba mieć jednak na uwadze np. metodę oznaczania czy dzień cyklu miesiączkowego.
- CA 15-3 - antygen nowotworowy 15-3
CA 15-3 to antygen, który występuje w komórkach nabłonka gruczołu piersiowego. Jego nieprawidłowe stężenie może jednak sugerować wystąpienie raka piersi (raka sutka). Marker CA 15-3 wykorzystywany jest właśnie do wykrywania raka piersi, nie sprawdza się w badaniach przesiewowych. Przydaje się również w obserwowaniu efektów leczenia. Im wyższe stężenie CA 15-3, tym gorsze rokowania oraz większe ryzyko przerzutów.
Marker CA 15-3 jest podwyższony również w wielu przypadkach raka jajnika. Oprócz tego może świadczyć o raku szyjki macicy, endometrium czy płuca. Wysokie stężenie CA 15-3 towarzyszy również chorobom nienowotworowym (marskość wątroby, zapalenie wątroby) i ciąży (szczególnie wysoki poziom CA 15-3 występuje w III trymestrze).
CA 15-3 bada się na podstawie próbki krwi. Przyjęta norma CA 15-3 to od 15 do 30 U/ml, jednak wiele zależy od indywidualnego stanu pacjenta.
