U osób cierpiących na celiakię, po spożyciu glutenu pojawia się zanik kosmków jelitowych, małych wypustek błony śluzowej jelita cienkiego, które umożliwiają wchłanianie składników odżywczych, pochodzących z pożywienia. Skutkiem zaniku kosmków jest upośledzone wchłanianie makroskładników, prowadząc do różnych objawów i problemów klinicznych.
Dawniej twierdzono, że celiakia to choroba ujawniająca się w wieku dziecięcym, jednak obecnie badania wskazują, że można ją zdiagnozować w każdym wieku i cierpi na nią ok 1 proc. populacji Polski.
Jakie są objawy celiakii?
U każdej osoby objawy celiakii mogą być inne. Ze względu na ich rodzaj i nasilenie wyróżnia się trzy typy choroby:
Pełnoobjawowa (jawna, klasyczna) - ta postać powoduje najczęściej:
- przewlekłą biegunkę tłuszczową lub wodnistą
- bóle brzucha
- wzdęcia
- spadek masy ciała u dorosłych
- brak przyrostu masy ciała u dzieci
- zaburzenia rozwoju fizycznego u dzieci
- objawy będące skutkiem złego wchłaniania - anemia
Skąpoobjawowa - jej główne objawy związane są z zaburzeniami wchłaniania jelitowego:
- zaburzenia układu krwiotwórczego, niedokrwistość spowodowana niedoborem żelaza
- podwyższony poziom cholesterolu
- afty i wrzodziejące zapalenia jamy ustnej
- przewlekłe zmęczenie
- zaburzenia związane z nieprawidłowym wchłanianiem wapnia (osteoporoza, złamania, niedorozwój szkliwa)
- zaburzenia neurologiczne (padaczka, depresja, zaburzenia koncentracji, bóle głowy)
- zaburzenia układu rozrodczego (problemy z zajściem i utrzymaniem ciąży, zaburzenia potencji)
- choroby związane ze skórą - choroba Duhringa - skórna postać celiakii objawiająca się wysypką i swędzeniem
Bezobjawowa (ukryta) - stwierdza się ją u pacjentów bez objawów klinicznych choroby, u których w surowicy krwi obecne są przeciwciała IgAEmA. U pacjentów z tą postacią choroby można stwierdzić prawidłowy stan kosmków jelitowych - zaliczana jest ona do celiakii letalnej.
Celiakia - diagnostyka
W przypadku pojawienia się wyżej wymienionych objawów, należy zgłosić się do lekarza pierwszego kontaktu, który następnie powinien skierować do gastroenterologa (w przypadku dziecka do gastroenterologa dziecięcego). Głównym badaniem jest wykonanie morfologii krwi, w której oznacza się stężenie dwóch z trzech dostępnych przeciwciał:
- przeciwko endomysium mięśni gładkich (EmA)
- przeciwko transglutaminazie tkankowej (tTG)
- przeciwko deamidowanej gliadynie (potocznie: „nowej gliadynie” DGP lub GAF
Dodatni wynik jednego lub większej liczby badan, stanowi wskazanie do przeprowadzenia biopsji błony śluzowej jelita cienkiego, w wyniku której stwierdzi się stan kosmków jelitowych. Badanie to wykonuje się endoskopowo, podczas gastroskopii i polega na połknięciu przez pacjenta miękkiej sondy z kamerką na końcu, dzięki której lekarz ma możliwość obejrzeć wnętrze jelit oraz pobrać jego wycinek w celu badania histopatologicznego. U małych dzieci zabieg ten przeprowadza się w znieczuleniu ogólnym.
Drugą metodą, rzadziej stosowaną (najczęściej u dzieci) jest połknięcie małej kapsułki zwanej Kapsułką Crosby’ego, która na zasadzie podciśnienia pobiera wycinki błony śluzowej jelit.
W pobranych wycinkach ocenia się stopień zaniku kosmków jelitowych stosując czterostopniową skalę Marsha.
Czasem w diagnostyce celiakii wykonuje się także badania genetyczne. Przeprowadza się je w celu stwierdzenia obecności genu HLA-DQ2 lub HLA-DQ8, oceniając predyspozycje genetyczną do wystąpienia choroby. Badanie to jest stosowane w razie wątpliwości diagnostycznych.
Celiakia - leczenie
Jedyną skuteczną metodą w leczeniu celiakii jest stosowanie dożywotniej diety bezglutenowej. Dieta ta polega na wykluczeniu glutenu z całego pożywienia.
Gluten jest białkiem (składającym się z gluteiny i gliadyny) występującym w zbożach - pszenicy, życie, owsie, prosie - w związku z tym należy całkowicie wyeliminować te produkty lub ich przetworzone postacie z diety. Wyroby niezawierające glutenu oznaczone są znakiem przekreślonego kłosa. Według Stowarzyszenia Osób Chorych na Celiakię i na Diecie Bezglutenowej, za bezglutenowe uznawane są pokarmy, w których zawartość glutenu jest niższa niż 20mg/kg produktu. Producenci żywności zobowiązani są również, do umieszczania informacji o alergenach (glutenie, zbożach) na etykiecie produktu. Bardzo ważne jest także aby uważać na zanieczyszczenia krzyżowe, które mogą być spowodowane nieprawidłowym przechowywaniem lub przygotowywaniem potraw.
Produktami niedozwolonymi są: pieczywo, makarony, kasze (manna, kuskus, jęczmienna), otręby, musli, bułka tarta, konserwy mięsne i rybne, produkty panierowane, słodycze (ciastka, ciasta, wafle, biszkopty, czekolady z nadzieniem, produkty zawierające słód jęczmienny); napoje takie jak kawa zbożowa, niektóre herbaty owocowe zawierające aromaty i słody, alkohol (piwo, whisky).
Stosowanymi zamiennikami są ziemniaki, kukurydza, ryż, kasza (gryczana, jaglana), soczewica, amarantus. Bardzo ważna jest suplementacja, ponieważ wykluczając z diety zboża, w organizmie może pojawić się wiele niedoborów składników odżywczych.
W diecie bezglutenowej bardzo ważne jest czytanie etykiet na produktach spożywczych, ponieważ nie zawsze potencjalnie bezglutenowy produkt jest odpowiedni (może być przygotowywany w nieodpowiednich warunkach).
Bardzo istotne jest aby stosować diety bezglutenowej bez uprzednio przeprowadzonych badań, ponieważ mogą one zakłócić późniejszą diagnostykę.
Alergia i nadwrażliwość na gluten
Obok celiakii podstawą do stosowania diety bezglutenowej jest także alergia i nadwrażliwość na gluten.
Gluten jest jednym z najczęściej występujących alergenów u osób z alergią pokarmową. Wyróżniamy alergię natychmiastową, występującą w ciągu kilku minut po spożyciu pokarmu, oraz alergię późną - której objawy występują po kilku godzinach a nawet dniach.
Najczęściej występującymi dolegliwościami w alergii na gluten jest:
- wysypka
- wstrząs anafilaktyczny
- katar
- skurcz oskrzeli/ trudności w oddychaniu
- biegunka
- ból brzucha/ wymioty
W przypadku alergii typu późnego pojawia się najczęściej biegunka lub atopowe zapalenie skóry. Przebieg uczulenia na gluten jest zależny od wieku. Większość dzieci wyrasta z alergii, natomiast alergia u dorosłych może trwać nawet przez kilka lat.
W celu zdiagnozowania alergii na gluten wykonuje się testy skórne.
Nadwrażliwość na gluten to przypadki osób u których w oparciu o badania kliniczne wykluczono celiakię (brak zaniku kosmków jelitowych) oraz alergię (brak podwyższonego poziomu przeciwciał), a mimo tego spożycie konkretnego białka wywołuje dolegliwości.
Problem ten dotyczy głównie osób dorosłych i objawia się najczęściej bólami brzucha, wysypką, ciągłym zmęczeniem i osłabieniem, refluksem.
W przypadku wystąpienia nadwrażliwości lub alergii, tak samo jak w celiakii, podstawą leczenia jest ścisła dieta bezglutenowa.
