Aparat ultrasonograficzny działa w oparciu o fale ultradźwiękowe. Ultrasonografia medyczna wykorzystuje częstotliwości od 2 do 50 MHz; fale USG mogą zostać odbite lub pochłonięte, co później widać na monitorze jako szare lub czarne partie. W ten sposób lekarz i pacjent zyskują ogląd na zarys wewnętrznych narządów.
Aparat do USG składa się z monitora oraz sondy. Na monitorze wyświetlany jest badany narząd – obraz można zatrzymać, a później zmierzyć czy wydrukować; z kolei sonda odpowiedzialna jest za wytwarzanie i odbieranie ultradźwięków. Podczas ultrasonografii wykorzystywane są także rozmaite typy głowic – wszystko zależy od tego, jak duży obszar ma zostać przebadany. Głowice dzielimy (ze względu na kształt przesyłanej wiązki ultradźwiękowej) na liniowe, konweksowe oraz sektorowe. Wykorzystana częstotliwość zależy od wieku i typu budowy pacjenta, a także od położenia danego narządu (głębokiego bądź powierzchownego). Z kolei od tego, jak lekarz przyłoży głowicę USG, zależy rodzaj otrzymanego przekroju – można uzyskać przekrój poprzeczny, podłużny oraz skośny. Aby wyeliminować pęcherzyki powietrza, które zakłócają obraz, stosuje się specjalny żel.
Badanie USG jest nieinwazyjne, przebiega zupełnie bezboleśnie. Chory nie jest narażony na promieniowanie, a ryzyko uszkodzenia narządów wewnętrznych przez fale ultradźwiękowe jest minimalne. Badanie umożliwia za to uzyskiwanie obrazu w czasie rzeczywistym, precyzyjne pomiary narządów i określanie ich kształtu, wielkości i głębokości położenia. USG można powtarzać wielokrotnie u tej samej osoby, a diagnostykę obłożnie chorych pacjentów ułatwia fakt, że aparaty do wykonywania badania są mobilne. W uzasadnionych przypadkach w trakcie badania stosuje się dożylnie podawany kontrast. Dzięki badaniu USG lekarz może odpowiednio wcześnie wykryć zmiany chorobowe i patologiczne w narządach wewnętrznych. Poniżej przedstawiamy najczęstsze rodzaje ultrasonografii wraz ze wskazaniami i przebiegiem poszczególnych badań.
USG jamy brzusznej
USG brzucha to najczęściej wykonywany rodzaj ultrasonografii. Pozwala przebadać stan macicy, wątroby, nerek, śledziony, trzustki, pęcherzyka żółciowego, pęcherza, gruczołu krokowego oraz aorty. Niestety, nie pozwala dość dobrze zobaczyć żołądka, dwunastnicy ani dalszych części jelit. Jakie są wskazania do wykonania USG brzucha?
- wymioty, biegunka, nudności
- ból w jamie brzusznej
- uraz brzucha
- stwardnienia wyczuwalne podczas badania palpacyjnego
- problemy z oddawaniem stolca bądź moczu
- gorączka lub żółtaczka niejasnego pochodzenia
- nagła utrata wagi bądź niejasne powiększenie się obwodu brzucha
- złe wyniki badań: anemia, zły poziom enzymów trzustkowych lub wątrobowych
- krwawienie z narządów rozrodczych, przewodu pokarmowego bądź układu moczowego
- podejrzenie wad rozwojowych narządów wewnętrznych albo rozsiewu nowotworowego.
Przystępując do USG jamy brzusznej, pacjent powinien być na czczo (oznacza to, że ostatni posiłek należy przyjąć około 8 godzin przed badaniem). Wynika to z faktu, że po jedzeniu widoczność narządów jest słabsza – w trakcie spożywania posiłków połykamy powietrze, a niektóre narządy ulegają obkurczeniu. Na podobnej zasadzie działa dym tytoniowy, dlatego przed badaniem nie wolno także palić. Czasem może być konieczne zażycie czegoś na wzdęcia. Podczas USG wykonywanego przez powłokę brzucha, pęcherz powinien być pełen – dzięki temu lekarz lepiej zobaczy narządy rodne/gruczoł krokowy oraz sam pęcherz. Dlatego tuż przed badaniem zaleca się wypicie dwóch-trzech szklanek niegazowanego płynu lub herbaty bez cukru. Udając się na USG, koniecznie zabierz ze sobą całą dokumentację medyczną dotyczącą konkretnego narządu czy schorzenia, zwłaszcza gdy dana choroba wymaga monitorowania.
Jak przebiega USG brzucha? Gdy pacjent leży na wznak na leżance, lekarz pokrywa głowicę żelem i przesuwa nią po ciele badanego. Jedyne nieprzyjemności mogą wynikać z tego, że żel jest zimny, a lekarz musi czasem ucisnąć głowicą ciało, aby uzyskać dobry obraz narządów wewnętrznych. Pacjent powinien kilka razy nabrać powietrze i zatrzymać je w płucach (z pewnością zostanie o to poproszony); czasem trzeba także odwrócić się na bok, np. żeby przebadać nerki. Jeśli badanie mimo wszystko sprawia ból, należy niezwłocznie zgłosić to lekarzowi.
USG w ciąży – ile razy trzeba je wykonać i na czym polega badanie prenatalne?
Specyficznym rodzajem ultrasonografii jest USG prenatalne. Na czym polega standardowe USG ginekologiczne? Dzięki niemu lekarz ginekolog może monitorować rozwój płodu, zobaczyć dziecko w trójwymiarze i sprawdzić, czy nie pojawiają się żadne niepokojące nieprawidłowości.
Badanie jest zupełnie nieinwazyjne i w żaden sposób nie zagraża ani mamie, ani dziecku. Odbywa się w pozycji leżącej i wykonuje się je aparaturą do USG przezbrzusznie bądź dopochwowo. W pierwszym przypadku przebiega analogicznie do opisanego wyżej USG brzucha, z tą różnicą, że celem badania jest skontrolowanie rozwoju płodu, a nie stanu narządów wewnętrznych. Całość trwa od kilkunastu do kilkudziesięciu minut. Do 11-12 tygodnia USG powinno być jednak wykonywane nie przez powłoki brzuszne, ale przy pomocy sondy dopochwowej. Należy wówczas przed badaniem opróżnić pęcherz.
Ile razy robić USG w ciąży? Według ginekologów należy wybrać się na badanie przynajmniej trzykrotnie bądź czterokrotnie. Pierwsze USG genetyczne powinno się wykonać jeszcze między 11. a 14. tygodniem. Wtedy długość ciemieniowo-siedzeniowa płodu wynosi od 45 do 84 mm, a lekarz kontroluje przezierność karkową płodu i obecność (lub brak) kości nosowej, dzięki czemu wyklucza ewentualne wady genetyczne. Kolejne badanie USG zaleca się wykonać między 21. a 26. tygodniem (wynika stąd jego zwyczajowa nazwa - „USG połówkowe"), a kolejne – między 27. a 32. tygodniem i po 40. tygodniu ciąży. W ten sposób ginekolog będzie mógł określić płeć dziecka, przewidzieć termin porodu i trzymać rękę na pulsie, jeśli chodzi o ułożenie łożyska i rozwój płodu.
Oprócz standardowego badania 2D coraz popularniejsze stają się USG 3D i USG 4D. Nie tylko dostarczają one ogromnej frajdy rodzicom, ale też ułatwiają zadanie lekarzowi, który może wychwycić więcej szczegółów anatomicznych. Czym się różni USG 3D od 4D? Pierwszy rodzaj umożliwia trójwymiarową rekonstrukcję obrazu płodu i daje ogląd na powierzchnię zewnętrzną ciała dziecka. Zamiast plam na monitorze ukazują się twarz i wyraźna sylwetka. Z kolei USG 4D daje nie tylko obraz statyczny, ale pewnego rodzaju film z wnętrza macicy. Zyskujemy więc podgląd na żywo na działanie płodu – jego ruchy czy grymasy twarzy. W badaniach 3D/4D płód można dowolnie obracać na ekranie aparatu, co pozwala uzyskać przekroje niedostępne w tradycyjnym badaniu. Lepiej widać kościec (w tym kości nosowe kluczowe dla diagnostyki zespołu Downa), rozszczep wargi i podniebienia czy zniekształcenia dłoni i stóp.
USG wewnętrzne – dopochwowe i endorektalne
USG dopochwowe (endowaginalne) to (obok cytologii) podstawowe badanie wykorzystywane w ginekologii i położnictwie, które polega na wprowadzeniu przez pochwę ultrasonograficznej sondy i precyzyjnej ocenie obrazu narządów rozdrodczych kobiety. USG dopochwowe jest o wiele dokładniejsze od tego przez powłoki brzuszne i nie wymaga wypełniania pęcherza moczowego. Zaleca się je przy:
- bólach podbrzusza
- nieprawidłowych krwawieniach z dróg rodnych
- dolegliwościach okołomiesiączkowych (silny ból w trakcie miesiączki, zaburzenia bądź zatrzymanie cyklu)
- podejrzeniu zmian w obrębie jajników lub macicy albo wad budowy narządów rodnych
- diagnostyce niepłodności
- konieczności oszacowania fazy cyklu miesiączkowego
- trudnościach z donoszeniem ciąży.
Zanim stawisz się na USG dopochwowe, nie musisz wykonywać żadnych dodatkowych badań; wystarczy, że opróżnisz pęcherz i podasz lekarzowi datę rozpoczęcia ostatniego cyklu (oraz dostarczysz ginekologowi wyniki poprzedniego USG tego typu). Należy rozebrać się od pasa w dół i ułożyć się na plecach. Aby zmniejszyć tarcie, lekarz naciąga na sondę jednorazową powłoczkę z lateksu zwilżoną żelem. Podłużna sonda o grubości ok. 2 cm jest wprowadzana do pochwy, a na monitorze pojawia się obraz z wnętrza ciała. Badanie nie boli, ale bywa niekomfortowe; w razie potrzeby można je wielokrotnie powtarzać. rwa kilka-kilkanaście minut i raczej nie wykonuje się go kobietom, które nie rozpoczęły współżycia.
Z kolei USG endorektalne umożliwia podgląd dolnego odcinka przewodu pokarmowego. Kilkunastocentymetrową głowicę z kapturkiem wypełnionym wodą wprowadza się do odbytu (głowica umożliwia dokładniejsze przebadanie ścianek narządu i uzyskanie lepszego obrazu). Dzięki temu badaniu lekarz jest w stanie określić nowotworowe zmiany jelit.
USG serca – echokardiografia
To badanie, które wykonuje się, aby stwierdzić nieprawidłowości struktury serca oraz jego wydolność, postawić stosowną diagnozę i ustalić metodę leczenia. USG serca wykonuje się inną głowicą niż USG jamy brzusznej. Na tego rodzaju badanie powinni się zgłosić pacjenci, którym dolegają następujące choroby:
- wady serca (te wrodzone i te nabyte) – USG pozwala monitorować ich postęp,
zaburzenia rytmu serca - choroba niedokrwienna serca
- bakteryjne zapalenie wsierdzia lub zapalenie mięśnia sercowego
- nadciśnienie tętnicze
- choroby osierdzia
- nowotwory i kardiomiopatie
- podejrzenie choroby zakrzepowo-zatorowej.
Przed wykonaniem USG serca pacjent powinien rozebrać się do pasa i ułożyć na plecach albo na lewym boku (górna połowa ciała musi pozostać nieznacznie uniesiona). Lekarz przykłada głowicę do kilku miejsc na ciele badanego pokrytych wcześniej specjalnym żelem. Całość trwa kilkanaście minut. Żeby uzyskać dokładniejszy obraz, specjalista może zlecić inwazyjną wersję badania przy użyciu specjalnej sondy wprowadzanej do przełyku. Żeby znieść odruch wymiotny, znieczula się wówczas aerozolem gardło pacjenta.
USG Doppler
Badanie dopplerowskie wykonuje się w celu ustalenia, czy przepływ krwi w naczyniach oraz w sercu przebiega prawidłowo. Polega na kontroli obecności zwężeń tętnic, które podnoszą ryzyko udaru mózgu; przy odpowiednio wczesnym wykryciu można szybko wdrożyć stosowne leczenie, dzięki czemu będzie ono bardziej skuteczne. Celem jest poprawa przepływu krwi i zmniejszenie ryzyka udaru. USG dopplerowskie przebiega w oparciu o ocenę prędkości i kierunku przepływu krwi w naczyniach poprzez obserwację tego, jak fale ultradźwiękowe odbijają się od krwinek. Ponieważ jest to metoda nieinwazyjna, USG tętnic szyjnych jest dziś najpopularniejszym sposobem badania naczyń. Nie można zarzucić mu braku skuteczności; w większości przypadków pozwala dokładnie ocenić zmiany, a ryzyko powikłań jest bardzo małe.
USG tarczycy
Ten rodzaj USG pozwala na precyzyjną ocenę wielkości ewentualnych zmian w wyglądzie narządu (torbieli czy guzków). Pod kontrolą aparatu można je dodatkowo nakłuć. Wskazania do USG tarczycy to m.in. nieprawidłowe wyniki TSH i hormonów tarczycy oraz nieprawidłowości wykryte podczas badania palpacyjnego. Do badania nie trzeba się specjalnie przygotowywać – wystarczy ściągnąć górną część garderoby, aby lekarz nie ubrudził jej żelem.
USG sutka
Zalecane przede wszystkim u kobiet przed 40. rokiem życia. Wówczas w tkankach przeważa jeszcze tzw. tkanka gruczołowa, w związku z tym lekarz ma duże szanse, aby zaobserwować zmiany prowadzące do powstawania guzów piersi. Takie USG nie sprawdzi się jednak u kobiet starszych; wszystko dlatego, że po 45. roku życia tkanka gruczołowa stopniowo zanika.
USG ośrodkowego układu nerwowego
Wykorzystuje się je przy badaniu małych dzieci, aby skontrolować stan mózgu, gdy jeszcze nie zarosło ciemiączko. Takie USG wykonuje się rutynowo u każdego noworodka.
Inne rodzaje USG
USG tkanek miękkich oraz mięśni,
USG jąder (umożliwia wykluczenie albo potwierdzenie zmian chorobowych, jakie zachodzą w najądrzach i samych jądrach),
USG oczodołu,
USG stawów oraz aparatu więzadłowego (ultrasonografia pozwala ocenić kostnienie i stosunek anatomiczny stawów biodrowych nawet u najmłodszych pacjentów, a – jak wiadomo – im wcześniej wykryje się nieprawidłowości, tym lepiej),
USG śródoperacyjne – specjalny rodzaj badania ultrasonograficznego, który wykonuje się czasem na sali operacyjnej. Takie USG podczas zabiegu zapewnia lepszą ocenę położenia i rozmiaru zmiany, która jest akurat operowana.
EUS, czyli endoskopowa ultrasonografia
Jeszcze jednym rodzajem badania, które wykorzystuje aparat produkujący fale ultradźwiękowe, jest EUS. Do przełyku, dwunastnicy, jelita grubego albo żołądka wprowadza się wówczas specjalny endoskop. Posiada on na końcówce miniaturową, niezwykle precyzyjną głowicę USG. Dzięki temu lekarz nie tylko ogląda zmiany (jak w tradycyjnej endoskopii), ale i kontroluje ich wewnętrzną strukturę (mając dostęp do obrazu USG).
Jakie są wskazania do przeprowadzenia endoskopowej ultrasonografii?
- stwierdzenie zmian w wyniku USG, które wymuszają dalszą diagnostykę (tu: zmiany ogniskowe w obrębie trzustki, podejrzenie kamicy przewodowej bez jasnych wskazań do ECPW czy np. konieczność zdiagnozowania powiększonych węzłów chłonnych)
- stwierdzenie zmian w wyniku endoskopii, które wymagają dalszej diagnostyki (np. oceny stopnia zaawansowania nowotworu albo uwypuklenia ściany przewodu pokarmowego)
- drenaż endoskopowy torbieli trzustki (wskazana kontrola EUS),
biopsja aspiracyjna zmian ogniskowych narządów, w tym trzustki (pod kontrolą EUS) - rozmaite objawy kliniczne wskazujące na konieczność przeprowadzenia EUS (np. monitorowanie chłoniaków przewodu pokarmowego czy innych nowotworów, podejrzenie obecności guzów neuroendokrynnych trzustki).
