Seks i seksualność

Seksualność to ważna część życia każdego człowieka. Dotyczy jednocześnie ciała i mózgu, zmysłów i uczuć.

Artykuł jest częścią publikacji pochodzącej z nowej serii Biblioteki Gazety Wyborczej pt.: Wielka Encyklopedia Medyczna, którą nabyć można w Kulturalnym Sklepie lub w każdą środę w kiosku

Przed przeanalizowaniem niektórych kwestii dotyczących życia seksualnego i związanych z nim patologii należy przypomnieć, że jeszcze kilka lat temu w środowisku naukowym nie istniał konsensus dotyczący zaburzeń seksualnych.

Stosunek seksualny

Stosunek seksualny jest aktem złożonym, na który wpływa wiele czynników. U jego podstawy leży delikatny mechanizm polegający na połączeniach między ośrodkowym układem nerwowym, autonomicznym układem nerwowym, obwodowym układem nerwowym, systemem hormonalnym i narządami rozrodczymi, które aktywują się przed stosunkiem, podczas niego, a także po akcie seksualnym. W związku dwóch osób ważną rolę odgrywają także czynniki psychologiczne i emocjonalne, które nie mogą być pominięte, szczególnie w przypadku pierwszych stosunków płciowych.

Emocje związane z inicjacją seksualną oraz sprzeczne uczucia podekscytowania i strachu odczuwane przez partnerów (chociaż inaczej manifestowane) są ważnym elementem w rozwoju każdego człowieka.

Od pragnienia do orgazmu

Dzięki rozwojowi seksuologii klinicznej w ciągu ostatnich 30 lat prowadzono pogłębione badania nad fizjologicznym mechanizmem leżącym u podstawy reakcji seksualnej mężczyzn i kobiet. Pierwsze badania zostały przeprowadzone przez dwoje pionierów seksuologii, małżeństwo Mastersa i Johnson. Z ich badań prowadzonych w latach 50. i 60. XX w. wynika, że cykl reakcji seksualnej może być podzielony na cztery kolejne fazy: podniecenie, faza plateau, orgazm i odprężenie. Następnie (1979) amerykańska seksuolog Helen Singer Kaplan, na podstawie najnowszych analiz fizjologicznych, uprościła poprzedni schemat i wyróżniła trzy momenty cyklu seksualnego: pożądanie, podniecenie i orgazm.

Dzisiaj faza pożądania nie jest raczej zaliczana do części będącej reakcją, ale traktowana jest jako moment poprzedzający. Reakcja seksualna może być zatem podzielona na dwie fazy: podniecenie i orgazm. Hormony płciowe, tj. androgeny u mężczyzn i estrogeny oraz progesteron u kobiety, są cząsteczkami pożądania. Z ich brakiem jest związana utrata pierwszego bodźca.

Pożądanie rodzi się wówczas, gdy w mózgu w odpowiedzi na bodziec o konotacji erotycznej zaczyna się wytwarzanie dużej ilości neuroprzekaźnika, dopaminy. Jej produkcja zwalnia powstawanie substancji hamującej samo pożądanie: serotoniny. Podczas tej fazy podwzgórze redukuje wytwarzanie endorfin, endogennych opioidów powodujących uczucie dobrostanu i zaspokojenia, oraz zwiększa produkcję białka, którego funkcją jest regulowanie hormonalnego systemu reprodukcji - gonadoliberyny (gonadotropin-releasing hormone - GnRH). Uwalnia ona FSH (hormon folikulotropowy) i LH (hormon luteinizujący) na poziomie przysadki. Seksualna odpowiedź fizyczna ma miejsce w centrach nerwowych umieszczonych w rdzeniu oraz powiązanych z ośrodkowym układem nerwowym.

Reakcja kobiety

U kobiet stymulacja łechtaczki, głównej strefy erogennej, aktywuje tysiące włókien nerwowych i powoduje serię reakcji naczyniowych i hormonalnych, które odgrywają ważną rolę w stworzeniu tzw. platformy orgazmicznej (w czasie trwania fazy, którą Masters i Johnson określili fazą plateau). Na tę fazę składają się przekrwienie naczyń (czyli większe ukrwienie strefy), spłaszczenie i rozciągnięcie dużych warg sromowych wzdłuż krocza, do częściowego pokrycia ujścia pochwy i zwiększenie średnicy małych warg, do wysunięcia z dużych warg. Łechtaczka powiększa się i następuje wydzielanie substancji śluzowej, która pokrywa całą ściankę pochwy. Naukowcy utrzymują, że wrażliwość erogenna pochwy jest połączona z głębokimi receptorami pochodzenia mięśniowego. Tłumaczy to fakt, że wiele kobiet docenia głęboką penetrację, odczuwając intensywną przyjemność różniącą się od zewnętrznej stymulacji pochwy. Zjawisko to zachodzi także na poziomie szyjki macicy. Wydzielanie fizjologicznych płynów tkankowych poprzez ścianki pochwy wiąże się z większą wilgotnością, co sprawia, że spółkowanie jest bezbolesne. Z punktu widzenia reprodukcji wydzieliny zmniejszają kwasowość pochwy, sprawiając, że środowisko to jest przystosowane do ruchliwości plemników. Przed orgazmem bicie serca, ciśnienie krwi i rytm oddechu osiągają maksymalne wartości. Wiele mięśni jest naprężonych. Gdy kobieta osiąga orgazm, uwalniany jest hormon produkowany przez przysadkę (oksytocyna), który powoduje serię szybkich skurczów macicy. Mogą one występować w małej liczbie lub dochodzić nawet do 15, zachodzą z przerwami trwającymi mniej niż sekundę.

Reakcja mężczyzny

U mężczyzny strefą najczulszą na bodźce jest żołądź bogata w receptory płciowe, przekazujące odczucia poprzez rdzeń kręgowy do mózgowia. Układ przywspółczulny kontroluje system naczyniowy penisa i wpływa na przypływ krwi w fazie erekcji i odpływ krwi w czasie zakończenia wzwodu. Bezpośrednia stymulacja genitaliów zapoczątkowuje okres podniecenia, który charakteryzuje się zwiększeniem dopływu krwi, co powoduje poszerzenie i ukrwienie ciał jamistych. W układzie limbicznym znajdują się strefy odpowiedzialne za erekcję, czułe na działanie testosteronu, który w fazie podniecenia wydzielany jest w zwiększonej ilości. W fazie plateau, w czasie podniecenia, prącie maksymalnie usztywnia się, wydłuża i osiąga największą średnicę. Długość fazy plateau jest różna oraz indywidualna i wydłuża się wraz z wiekiem. Charakterystyczne jest dla niej czerwono-winne zabarwienie żołędzi i zwiększenie objętości jąder, które podnoszą się, dotykając krocza, co jest spowodowane skurczem worka mosznowego. Następujący orgazm cechuje się serią nagłych, rytmicznych skurczów, które doprowadzają do wytrysku. Emisja polega na uwolnieniu spermy do cewki moczowej, podczas gdy wytrysk to wydalenie nasienia męskiego. Intensywność odczuwania przyjemności związana jest z wieloma czynnikami: częstotliwością skurczów podczas wytrysku, objętością spermy, czasem abstynencji, okresem i intensywnością podniecenia, a także z całą serią subiektywnych czynników psychologicznych.

Odprężenie

Ostatnia faza orgazmu nazywana jest odprężeniem. U kobiet odprężenie doprowadza do stopniowego powrotu do zwykłego rytmu bicia serca, ciśnienia krwi i rytmu oddechu. Wargi sromowe powracają do swego prawidłowego zabarwienia, znika zaczerwienienie, a brodawki tracą swój wzwód. Także pochwa osiąga zwyczajną wielkość. U mężczyzn odprężenie oznacza koniec wzwodu i stopniowy powrót prącia do zwykłego stanu zwiotczenia. Kobieta w fazie odprężenia może odczuwać jeszcze orgazm, mężczyzna nie. Musi on przejść okres refrakcji, który może trwać kilka minut lub kilka godzin (z wiekiem jest on coraz dłuższy), natomiast kobieta może kontynuować stosunek, osiągając kolejne orgazmy.

Zaburzenia seksualne

Jeszcze do niedawna wszelkie zaburzenia związane z seksualnością kobiet były sprowadzane do problemów lub blokad typu kulturalnego lub psychologicznego. W ostatnich latach nastąpiła jednak zasadnicza zmiana. Badania i studia skupiły się na biologicznej i fizycznej naturze niektórych, głównych seksualnych dysfunkcji kobiet. Dzisiejsze podejście nie zaniedbuje możliwych powiązań zaburzeń seksualności z psychologią kobiety i z pojawiającymi się w związku trudnościami związanymi z relacjami. Przeciwnie, psychoterapeuci akcentują fakt, że zaburzenie pochodzenia organiczno-biologicznego może mieć poważny wpływ na psychikę kobiety i - jeśli nie jest leczone - może doprowadzić do poważnych konsekwencji, takich jak fobia związana ze stosunkiem płciowym lub depresja.

Aktualne wytyczne terapii są następujące:

1) krótkoterminowe leczenie pary - badania, które przeprowadzili Masters i Johnson, były podstawą do stworzenia intensywnej terapii liczącej od 12 do 20 spotkań. Partnerzy są zachęcani do wykonywania ćwiczeń i praktycznych eksperymentów po wcześniejszym omówieniu ze specjalistą trudności i frustracji pojawiających się w związku;